İran və ABŞ arasında münasibətlər müasir beynəlxalq siyasətin ən mürəkkəb və gərgin xəttlərindən biri olaraq qalır. Bir zamanlar strateji tərəfdaş olan bu iki dövlət, bu gün bir-birinə qarşı dərin etimadsızlıq və qarşılıqlı ittihamlarla çıxış edir. Tarixin müxtəlif mərhələlərində diplomatik yaxınlaşmalar və kəskin toqquşmalarla müşayiət olunan münasibətlər, yalnız iki ölkənin deyil, bütün Yaxın Şərq və dünya siyasətinin formalaşmasına təsir göstərib.

Sfera.az xəbər verir ki, siyasi müşahidəçilər bildirirlər ki, İran və ABŞ arasında münasibətlər son 80 ildə dramatik dönüşlər, diplomatik böhranlar və geosiyasi qarşıdurmalarla müşayiət olunub.

İkinci Dünya müharibəsindən sonrakı dövrdə ABŞ İranı Sovet təsirindən qorumaq üçün strateji müttəfiq kimi qiymətləndirirdi. Lakin 1953-cü ildə ABŞ və Britaniyanın İranın seçilmiş baş naziri Məhəmməd Müsəddiqə qarşı təşkil etdiyi çevriliş iki ölkə arasında uzunmüddətli etimadsızlığın əsasını qoydu.

Şah Məhəmməd Rza Pəhləvinin qərbyönlü siyasəti ABŞ-İran münasibətlərində sabitlik yaratsa da, bu dövr insan haqları pozuntuları və daxili narazılıqlarla yadda qalıb. 1979-cu ildə baş verən İslam İnqilabı və ardınca ABŞ səfirliyinin zəbt olunması diplomatik əlaqələrin tamamilə kəsilməsinə səbəb oldu.

Daha sonra ABŞ, İranı terrorizmi dəstəkləyən ölkələr siyahısına saldı və iqtisadi sanksiyalar tətbiq etdi. İran isə ABŞ-ni bölgədə sabitliyi pozmaqda ittiham edərək müstəqil siyasi xəttini qorumağa çalışdı. 1988-ci ildə ABŞ donanması tərəfindən İran sərnişin təyyarəsinin vurulması iki ölkə arasında gərginliyi daha da artırdı.
Bu hadisədən sonra 2000-ci illərdə İranın nüvə proqramı Qərbdə narahatlıq doğurmağa başladı. ABŞ bu proqramın hərbi məqsədlərə xidmət etdiyini iddia edərək, İrana qarşı beynəlxalq sanksiyaların tətbiqinə səbəb oldu. Lakin 2015-ci ildə imzalanmış nüvə sazişi (JCPOA) ümidlərin yaranmasına səbəb oldu. Razılaşmaya əsasən, İran nüvə proqramını məhdudlaşdırdı, əvəzində sanksiyalar aradan qaldırıldı. Donald Trampın prezidentliyi dövründə ABŞ bu razılaşmadan birtərəfli qaydada çıxaraq Tehrana qarşı “maksimum təzyiq” siyasətinə başladı. 2020-ci ildə İran generalı Qasım Süleymaninin ABŞ tərəfindən öldürülməsi vəziyyəti daha da gərginləşdirdi.

Hazırda, tərəflər arasında dərin etimadsızlıq hələ də qalmaqdadır. Regional gərginliklər, xüsusilə İsrail və Yaxın Şərqdəki proksi münaqişələr iki ölkə arasında dolaylı qarşıdurmaları davam etdirir.

Müşahidəçilər hesab edirlər ki, İran və ABŞ arasında yaxın gələcəkdə tam diplomatik normallaşma real görünmür. Lakin danışıqların açıq saxlanması və qarşılıqlı təmkin, münaqişənin böyüməsinin qarşısını almaq baxımından hələ də mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Bəsti Rəfizadə
Sfera.az

Dostluqdan düşmənçiliyə: İran və ABŞ-nin 80 illik gərgin tarixi