Bir dəfə Naxçıvan hava limanında belə bir hadisənin şahidi oldum.

Bir neçə reysin təxirə salınması ilə əlaqədar, həmişə olduğu kimi, ara qarışıb, məssəf itmişdi. (Bu haqda əvvəlki yazılarımda geniş yazmışam.)

Növbə anlayışı isə bəzi insanlar üçün ya xarici məfhum, ya da SSRİ nostaljisi kimi yalnız xəyallarda mövcud idi.

Basabas və xaos içində tələbə yaşlarında bir qız ehtiyatsız davranaraq təsadüfən bir yaşlı – daha doğrusu, yaşlılıqdan qocalığa keçid dövrünü yaşayan – qadının ayağını tapdaladı. Aralarındakı söz davası az keçmədən klassik “saçyoldu” janrına çevrilmək əvəzinə, yaşlı qadın telefonunu çıxarıb belə dedi:

“Hörmətli izləyicilər, bu qız indi ayağımı tapdalayıb, heç üzr istəmədi, indi mənə hədə-qorxu gəlir və s.”

Və təbii ki, “səni çəkib TikTok-a verəcəyəm” ifadəsi hər cümlənin ortasında yer alırdı.

İndi elə bir dövrdə yaşayırıq ki, məşhur olmaq üçün nə istəsən, etməlisən. Əvvəllər məşhurluq üçün istedad, zəhmət və ya ən azından nəsə bacarmaq lazım idi. İndi isə sadəcə şok effekti yaratmaq kifayətdir. Necə? Çox asan: özünü ora-bura at, kimisə təhqir et, ya da ən yaxşı halda – canlı yayımda şpaqat aç, ya salto ilə dombalaq aş.

Bütün bunlar nə üçündür? Like və baxışlar üçün.

Bəzilərimiz artıq normal həyat yaşaya bilmir, çünki hər an “bunu çəkib paylaşsam, baxış yığaram?” sualı başımızdan çıxmır.

Məsələn, bir hadisə baş verir – tutaq ki, küçədə dava düşür.

Keçmişdə insanlar ayırmağa çalışırdı.

İndi? Telefonlar çıxır, canlı yayım açılır, “baxış yığmaq lazımdır” psixologiyası işə düşür.

Sosial şəbəkələrdə məşhurlaşmaq istəyənlər hər gün yeni səviyyə tapırlar. Əvvəllər sadəcə qeyri-adi rəqs edirdilər, indi isə özlərinə xəsarət yetirənlər, başqalarını təhqir edənlər və hətta kriminal hadisələr təşkil edənlər var – təki trendə düşsünlər. Bütün bunlar “algoritm bizi sevsin” naminə edilir. Əlahəzrət algoritm isə dəyişdikcə qaydalar da dəyişir, like və baxış ovçularının davranışı da.

Təbii ki, bunların da nəticələri var. Kimsə həyatını riskə atır, kimsə psixoloji problemlərə yoluxur, kimsə isə sadəcə bir dəfə etdiyi səhv addıma görə illərlə damğalanır. Amma hamının ağlında bir şey var: “Baxış yığmaq lazımdır.”

Artıq klassik televiziya da şəbəkələşməyə doğru gedir. Əyləncə verilişlərinə baxsaq, görərik ki, artıq maraqlı qonağa yox, “baxış yığan” qonağa üstünlük verilir. Aparıcılar isə başqa bir aləmdir. Mövcud like yarışlarının əsas qəhrəmanlarıdır. Əgər yadınızdadırsa, bir neçə ay əvvəl efirdən küsüb getmək dəbdə idisə (bu, verilişə baxış gətirirdi), indi isə qonağı efirdən qovmaq trenddədir. Bu isə həm aparıcının, həm də onun verilişinin populyarlığını artırır.

Veriliş və şou-biznes ciddi sahədir. Amma ondan da ciddi məsələ insan sağlamlığıdır.

Biz artıq az qala müraciət edəcəyimiz həkimi də izləyici sayına görə seçməyə başlamışıq. Sosial şəbəkələrdə aktiv olan, izləyicilər üçün şou göstərən həkimlər daha çox diqqət cəlb edir, nəinki öz işində peşəkar olan, amma virtual dünyada görünməyənlər. Halbuki, tibbdə populyarlıq deyil, bilik və təcrübə əsas olmalıdır. Lakin bu gün xəstələr müalicə üsulunu elmi araşdırmalara yox, **“Instagram doktorları”**nın paylaşımlarına əsasən seçirlər. Həkimlər isə artıq tibb sahəsində inkişaf etmək əvəzinə, sosial şəbəkələrdə daha çox tanınmağa çalışırlar.

Bu yarışın sonu yoxdur. İnsanlar bir-birinə baxıb daha çox sensasiya yaratmağa çalışır. Bir vaxtlar yalnız şou-biznesdə olan bu fenomen indi hər sahəyə yayılıb. Jurnalistikadan tutmuş siyasətə qədər hamı informasiya yox, qalmaqal satır.

Bütün bunlar isə təkcə sosial şəbəkələrlə məhdudlaşmır. Təhsil, elm, sənət, hətta gündəlik həyat belə bundan təsirlənir. Şagirdlər dərs oxumaqdansa, TikTok-da “trendlərə düşmək” arzusundadırlar. Peşəkarlar öz sahələrində inkişaf etməyə yox, sosial mediada daha çox görünməyə çalışırlar.

Nəticə?

Bizi gələcəkdə biliyin, zəhmətin, bacarığın yox, ancaq şok effekti doğuran hərəkətlərin qiymətləndirildiyi bir cəmiyyət gözləyir. Hardasa bir alim laboratoriyada yeni kəşf üzərində çalışır, amma onu tanıyan yoxdur. Bəlkə də kəşfdən sonra belə tanıyan olmayacaq.

Digər yanda isə metroda qalmaqal çıxaran bir nəfər bir gecədə məşhur olur və bütün KİV onu tapıb efirə çıxarmaq üçün bir-biri ilə rəqabət aparır.

Əslində sual çox sadədir: biz gələcəyimizi kimlərə əmanət edirik – zəhmətlə çalışanlara, yoxsa “səni çəkib TikTok-a verəcəyəm” deyənlərə?

Emin Əfəndi

Yazıları Emin Əfəndinin teleqram kanalından izləyə bilərsiniz: //t.me/efendi19

"Səni çəkib "TikTok"a verəcəyəm..." - Emin Əfəndi