Son illərdə Azərbaycanda cinsiyyət dəyişdirilməsi və gender disforiyası (acıqlı, kədərli, hər şeydən narazı hal - red.) faktlarının sayı artır. Dünya üzrə gender kimliyi və cinsi dəyişiklik məsələləri ilə bağlı müzakirələr artdıqca, bu mövzu Azərbaycanda da geniş müzakirə edilməyə başlanıb. İnsanların bioloji cinsləri ilə psixoloji cinsiyyətləri arasında yaranan uyğunluqsuzluq, gender disforiyası adlanır və bu hal, cinsiyyət dəyişdirilməsinə gətirib çıxara bilər. Gender disforiyası yaşayan insanlar öz bədənlərindəki cinsi dəyişiklikləri arzulayır və çox vaxt hormon terapiyası və ya cərrahiyyə müdaxiləsi yolu ilə bu arzuya çatmağa çalışırlar.

Bəs valideynlər bu psixoloji və hormonal dəyişiklikləri uşaqlarda daha erkən necə aşkarlaya bilər?

Sfera.az həkim rəylərinə istinadən bildirir ki, gender disforiyası, insanın bioloji cinsinə uyğun olmayan psixoloji bir vəziyyətdir. Bu hal, çox vaxt uşaq yaşlarından başlayır və fərdin cinsi kimliyinin formalaşması ilə əlaqəlidir. Belə bir pozuntu psixoloji və hormonal amillərlə əlaqədardır.

Uşaqlarda gender disforiyasının yaranmasına səbəb olan psixoloji faktorlar müxtəlif ola bilər. Məsələn, uşaq yaşlarında qarşılaşılan travmalar, ailəvi və sosial təsirlər, uşağın cəmiyyət tərəfindən müəyyənləşdirilmiş gender rollarına qarşı münasibəti bu vəziyyətin inkişafına təsir göstərir. Erkən yaşda uşaqların gender kimlikləri ilə bağlı hissləri qeyri-müəyyən və ya dəyişkən olur. Uşaqlar öz bioloji cinslərinə uyğun davranışları mənimsəməyə və bu davranışları cəmiyyətə təqdim etməyə çalışsalar da, bəzən bu uyğunluq hissi yaranmaya bilər.

Bəzi hallarda, uşaq öz bioloji cinsinə qarşı mənfi hisslər keçirir və bu da gender disforiyasının başlanğıcına çevrilir. Bu vəziyyətin psixoloji, sosial və hormonal səbəbləri olduğu üçün erkən mərhələdə diqqətli izləmə və müdaxilə vacibdir.

Gender disforiyasının hormonal səbəbləri də mövcuddur. Hormonal dəyişikliklər, xüsusilə uşaq yaşlarında, insanın cinsiyyət kimliyini necə hiss etdiyini təsir edir. Hormonlar, xüsusilə estrogen və testosteron, bədənin cinsiyyət xüsusiyyətlərini inkişaf etdirməklə yanaşı, eyni zamanda beyin fəaliyyətini və psixoloji vəziyyətləri də formalaşdırır. Bəzi uşaqların bədənindəki hormonal pozuntular, onların cinsiyyət kimlikləri ilə bağlı çaşqınlığa səbəb ola bilər.

Hormon terapiyası, cinsiyyət dəyişdirilməsi əməliyyatlarından əvvəl, bu şəxslərin cinsiyyət kimliklərini uyğunlaşdırmağa kömək edir. Bu gün bəlkə də bir çox valideyni maraqlandıran suallardan biridir ki, erkən yaşda övladlarını hansı müayinələrdən keçirməli və bu pozuntuların qarşısını necə almalıdırlar. Uşaqlarda, xüsusilə körpəlik dövründə, cinsiyyət kimliyi və gender disforiyası ilə bağlı müayinələrin aparılması psixoloji və fizioloji sağlamlıq baxımından faydalıdır. Körpəlik dövründə uşağın davranışları və inkişafı diqqətlə izlənilməlidir. Ancaq, cinsiyyət disforiyasının dəqiq diaqnozu adətən uşağın psixoloji və fiziki inkişafının daha aydın olduğu yaşlarda qoyulur. Bununla belə, erkən müdaxilə və dəstək çox önəmlidir. Körpəlik dövründə cinsiyyət disforiyasını aşkar etmək çətin ola bilər, çünki bu dövrdə uşaqların cinsiyyət kimlikləri hələ tam formalaşmamışdır. Lakin, bəzi davranışlar və təkrarlanan hallarda erkən diaqnoz qoymaq üçün müvafiq müayinələrə başlamaq faydalı olur.

Məsələn, körpələrin cinsiyyət kimliklərini necə hiss etdikləri və buna necə reaksiya verdikləri müşahidə edilə bilər. Erkən yaşlarda uşaqların davranışları, məsələn, cinsiyyətə uyğun oyunlar və ya cinsiyyət rollarını mənimsəmə meylləri təhlil edilməlidir. Ailənin və tərbiyəçilərin uşağın davranışları ilə bağlı müşahidələri vacibdir.

Uşağın cinsiyyətə aid olan müəyyən davranışlardan qaçması və ya bunlara qarşı həddindən artıq maraq göstərməsi disforiyanın bir əlaməti ola bilər. Uşağın ətraf mühitə necə reaksiya verdiyi və cinsiyyət rollarına necə uyğunlaşdığı psixoloq və ya psixiatra müraciət etməyə ehtiyac yaradır. Hormonal testlər, körpəlik dövründə bədəndəki hormon səviyyələrini izləmək və müvafiq balanssızlıqları aşkarlamaq üçün vacibdir. Hormonların səviyyəsi, uşağın bioloji inkişafında rol oynayan bir faktordur. Bu, xüsusən hormonların cinsiyyət kimliyini formalaşdıran təsirini anlamağa kömək edir. Hormonal testlər, hər hansı bir hormonal pozuntunun varlığını və cinsiyyət kimliyinə təsirini müəyyən etmək üçün istifadə edilə bilər.

Körpələrdə və kiçik uşaqlarda cinsiyyət kimliyinin formalaşması çox vaxt 2-3 yaşlarında başlayır, lakin bəzi uşaqların cinsiyyət kimliyi ilə bağlı hissləri daha sonra aydınlaşır. Uşaqların bəzi cinsiyyət rollarına qarşı maraq göstərməsi və ya əksinə, bunlardan qaçması təbii bir mərhələdir. Ancaq bu davranışlar davamlılıq göstərərsə və uşağın gündəlik həyatı ilə ziddiyyət təşkil edərsə, bu zaman müvafiq müayinələrə başlamaq tövsiyə olunur. Erkən yaşlarda uşaqların cinsiyyət kimliyi ilə bağlı yaranan şübhələr, yalnız psixoloji və sosial müşahidələr yolu ilə deyil, həm də hormonal və genetik qiymətləndirmələrlə də dəstəklənə bilər. Uşağın cinsiyyət kimliyi ilə bağlı pozuntularının erkən dövrdə müəyyən edilməsi, onun inkişafına doğru dəstək vermək və cəmiyyətdəki müxtəlif gender rollarına uyğunlaşmasını asanlaşdırmaq üçün çox vacibdir. Cinsiyyət disforiyasının erkən dövr müayinələri, gələcəkdə uşağın sağlam psixoloji və fiziki inkişafını təmin etmək üçün əsas bir addımdır.

Azərbaycanda bu mövzu hələ də mübahisəli və çox vaxt tabu olaraq qalır. Ancaq cəmiyyətin inkişafı və daha geniş sosial qəbulu, gələcəkdə bu məsələnin daha da dərinləşdirilməsinə və üzərində daha çox araşdırmaların aparılmasına imkan yaradacaqdır. Gender disforiyası və cinsiyyət dəyişdirilməsi ilə bağlı mövcud olan məlumatların artırılması və müvafiq tədbirlərin görülməsi, uşaqların daha sağlam və özlərinə uyğun bir cinsiyyət kimliyi ilə inkişaf etmələrinə şərait yaradacaqdır.

Bəsti Rəfizadə

Erkən yaşda "Transseksuallıq" - Qarşısı necə alınmalıdır? ARAŞDIRMA