145 ilin izi: buxardan QR koda uzanan relslər

1880-ci ilin yayında ilk buxar lokomotivi Bakıdan Sabunçuya səyahətə çıxdı. Dəmirdən körpülər, poladdan qatarlar, neftin ətri ilə dolu vaqonlar…

Keçmişin bu buxarlı səhnəsi indi yenilənib. İndi bulud texnologiyaları, rəqəmsal lövhələr, elektron siqnallar təchiz edilən bir infrastruktur var. Azərbaycan Dəmir Yolları (ADY) zamanın nəbzini tutaraq öz izini rəqəmsal "rels"lərə köçürür. Sanki bir zaman maşınıyla buxarın içinə girib çıxır, tarixlə gələcəyin arasında körpü salır. Statistikaya əsasən, artıq Azərbaycanda yükdaşımaların 70%-dən çoxu dəmir yolu ilə həyata keçirilir və rəqəmsal həllər bu həcmin effektivliyini artırır. 

“ADY Smart”: Keçmişin dəmiryolu xəritəsini cibimizdə gəzdiririk 

Bir zamanlar yük daşımaları kağız sənədlərin qalaq-qalaq yığılması ilə ölçülürdü. Hər vaqonun nömrəsi, çəkisi, istiqaməti - hamısı dəftərlərdə qeyd edilirdi. İndi “ADY Smart” platforması ilə buxarlı kağız səhifələri buludlara yollandı. Azərbaycan Dəmir Yolları MDB məkanında elektron yük daşımaları sahəsində ilk 5 ölkə arasında yer alır. 2024-cü ilin məlumatlarına görə, ADY-nin “ADY Smart” platforması vasitəsilə ayda 15 mindən çox yük sənədi rəqəmsal formada emal edilir. 1920-ci illərdə Bakı–Tbilisi dəmir yolunda kağız sənədlərin daşınması üçün ildə 20 tondan çox kağız istifadə edilirdi. Bu gün isə bulud texnologiyası sənəd dövriyyəsini sıfıra endirib. Vaqonun harada olduğunu bir toxunuşla öyrənmək mümkündür. Yüklərin qeydiyyatı, icazə vərəqələri, elektron qaimələr – hər şey bir ekranda canlanır. Rəqəmsal inqilab vaqonları sürətləndirir, vaxtı əritməyi bacarır. İndi relslər təkcə polad yox, həm də kodla döyülür. 

Dünya Bankının nəqliyyat üzrə eksperti Fransua Bouteau qeyd edir ki, Azərbaycan Dəmir Yolları regional tranzit qovşağında rəqəmsal texnologiyaların tətbiqi ilə nümunəvi addımlar atır və bu, təkcə yükdaşımalar üçün deyil, bütöv iqtisadi inteqrasiyanı gücləndirir. 

CIM/SMGS elektron yük qaiməsi: Beynəlxalq sərhədləri bulud texnologiyası ilə aşırıq 

Sərhəd-keçid məntəqələri, gömrük sənədləri, saatlarla gözləmələr… Kağızların qalınlığı ilə əsəblərin nazikliyi yarışırdı. İndi CIM/SMGS elektron yük qaiməsi ilə bu sərhədləri bulud texnologiyası keçir. Beynəlxalq yük daşımaları bir neçə toxunuşla idarə olunur. Bu həll bir neçə sənədi bir formatla əvəz etməyə imkan verir, gömrük prosedurlarını sürətləndirir və sərhədi keçərkən ortaya çıxa biləcək riskləri azaldır. 2024-cü ilin sentyabr ayında, Azərbaycan və Gürcüstan arasında eCIM/SMGS elektron yük qaiməsinin ikinci virtual test mərhələsi uğurla həyata keçirildi. Bu test iki ölkə arasında API vasitəsilə məlumatların avtomatik mübadiləsini təmin edərək, rəqəmsal prototipin tətbiqini nümayiş etdirdi. 

Beynəlxalq Dəmir Yolu Birliyinin (UIC) 2024-cü il hesabatına görə, dünyada yük daşımalarının 60%-i artıq rəqəmsal idarəetmə sistemləri ilə inteqrasiya edilib və 2030-cu ilə qədər bu göstərici 80%-ə çatacaq. Bu prosesdə Azərbaycan da sürətlə irəliləyir. Hesab-faktura olduğu kimi qonşu ölkələrin İT sistemlərinə ötürülür və avtomatlaşdırılmış məlumat mübadiləsini təmin edir. Buxarın sərhədini buludlar əvəz edir, qaimələrin yükü isə sıfırlanır. 

“ADY Mobile” -  Sərnişinlər üçün rəqəmsal bilet qapısı 

Gün gəlir, Bakıdan Gəncəyə gedirsən. Əvvəllər kassalarda növbəyə durmaq lazım gəlirdi. Bəzən kassalar önündə uzun növbələr yaranırdı. İndi isə “ADY Mobile” tətbiqi var. Tətbiqin mobil cihazlara yüklənmə sayı 180 mini ötüb. 2023-cü ildə orta aylıq istifadəçi sayı 110 670 idisə, 2024-cü ildə bu rəqəm 210 060-a çatıb, NFC (Yaxın Sahə Əlaqəsi) ödənişlərinin sayı isə 85% artıb. Sərnişinlərin təqribən 70 faizi biletlərini onlayn alır. Ölkədaxili sərnişin qatarlarına minik zamanı fiziki şəxsiyyət vəsiqəsinə olan tələbin aradan qaldırılması və “My.gov.az” portalından QR kod vasitəsilə elektron vəsiqənin təqdim edilməsi sərnişinlər üçün əlavə rahatlıq yaradıb. Turniketlərdə üztanıma sistemləri tətbiq olunur – sərnişinlər sanki filmlərdəki futuristik qatar stansiyalarında addımlayırlar. Müştəri məmnuniyyəti göstəricisi artıq 88%-ə yüksəlib. Hər bilet QR kod kimi açılır, relslərdən buludlara qədər uzanan rəqəmsal zəncirin bir həlqəsi olur. 

Elektron xidmət portalı: “portal.ady.az” – zamanın əyilmə nöqtəsi

ADY yeni elektron xidmət portalını (portal.ady.az) istifadəyə verib. Bu platforma istifadəçilərə bir sıra xidmətlərə görə onlayn şəkildə müraciət etmək, sorğularının statusunu izləmək və cavabları operativ əldə etmək imkanı yaradır. Portalın yaradılması prosesi ADY-nin Rəqəmsal inkişaf departamentinin daxili resursları və mütəxəssisləri tərəfindən həyata keçirilib. Bütün proses bir toxunuşla toplanır. Artıq heç kim uzun kağız dəhlizlərində itib-batmır. Portal relsləri ekranın içində gəzdirir – həm də şəffaf, həm də canlı. Əlavə olaraq, portal, dövlətin rəqəmsal identifikasiya sistemi olan “digital.login” ilə inteqrasiya olunub. Bu inteqrasiya, istifadəçilərə mövcud identifikasiya vasitələri, o cümlədən SİMA İmza, Asan İmza, SİMA Token və digər elektron imzalar vasitəsilə portala daha sürətli və təhlükəsiz giriş imkanı yaradır. 

Rəqəmsal muzey – Keçmişi kodlarla yaşatmaq

145 illik tarixi təkcə sənədlərlə deyil, rəqəmsal formatda qorumaq da ADY-nin missiyasına çevrilib. “Rəqəmsal Dəmir Yolu Muzeyi” layihəsi çərçivəsində köhnə stansiyaların arxiv fotoları, qatar cədvəlləri, vaqon modelləri interaktiv şəkildə təqdim olunur. Bu, yalnız keçmişi qorumaq deyil, onu interaktiv yaddaşa çevirməkdir. Keçmiş indi ekranda canlanır – virtual gerçəklikdə, 3D modellərdə.

Asiya İnkişaf Bankının dəstəyi: rəqəmsal güc mənbəyi 

ADY rəqəmsal lokomotivlərini daha da gücləndirmək üçün Asiya İnkişaf Bankının (AİB) ayırdığı 47 milyon dollarlıq kreditlə irəliləyir. Bu vəsait – aktivlərin idarəsi, yük əməliyyatları və investisiyaların planlaşdırılmasını rəqəmsallaşdırmaq üçündür. Bu kredit sanki köhnə buxar mühərrikinə yeni güc verir: polad relsləri kodla, rəqəmlə, sürətlə doldurur. Eyni zamanda, ADY “yaşıl dəmir yolları” təşəbbüsü ilə yanacaq sərfiyyatını 10%-ə qədər azaltmağa nail olub – rəqəmsal texnologiyalar ətraf mühitin də dostudur. UIC-nin məlumatına görə, rəqəmsal texnologiyalar vasitəsilə planlaşdırma və optimallaşdırma yanacaq sərfiyyatını 10-15% azaldır. Bu, ildə minlərlə ton karbon qazının azalması deməkdir. ADY-nin “yaşıl relslər” təşəbbüsü ilə bağlı hesablamalara görə, rəqəmsal optimallaşdırma nəticəsində 2024-cü ilin ilk yarısında 1200 ton CO2 emissiyası azaldılıb. 

İT Akademiyası: gələcəyin kod ustaları 

Dəmir yolları tarix boyu inşaatçılar, mexaniklər, sürücülərlə var olub. İndi isə yeni qəhrəmanlar: proqramçılar, data analitikləri də onlara qoşulub. ADY-nin planlaşdırdığı İT Akademiyası bu rəqəmsal qəhrəmanları yetişdirəcək. “Korporativ universitet” adı ilə əməkdaşlar öz təcrübələrini paylaşacaq, rəqəmsal texnologiyaları mənimsəyəcək. MDB məkanında ilk 5 ölkə sırasında yer alan ADY artıq özünün rəqəmsal transformasiya hekayəsini dünya səviyyəsində nümayiş etdirir. Buxar dövrünün mühəndisləri indi kod relslərində yeni yollar çəkəcək. 

Əlavə olaraq, ADY və İsveçrənin “Stadler” şirkəti arasında əməkdaşlıq çərçivəsində 2027-ci ildə yeni təlim və inkişaf mərkəzi açılacaq. Bu mərkəz, gənc və peşəkar dəmiryolu mütəxəssislərinin hazırlanmasına yönəlib və yeni nəsil dəmiryolu nəqliyyat vasitələrinin istismarı və texniki xidmətinə dair təlimlər təqdim edəcək . 

Beynəlxalq relslər: Rəqəmsal küləklərin qovuşduğu sərhədsiz dəhliz 

Sanki bu relslər sonsuzluğa uzanır. Polad zolaqlar təkcə torpağı deyil, tarixləri, mədəniyyətləri də birləşdirir. Azərbaycan Dəmir Yolları bu polad yolları kodlarla, bulud texnologiyaları ilə hörür – amma təkcə öz sərhədləri üçün yox. Avropadan Asiyaya qədər uzanan tranzit xətləri, rəqəmsal həllərin sərhədsiz dilində danışır. 

Məsələn, Almaniyanın “Deutsche Bahn” şirkəti artıq illərdir süni intellektlə təchiz olunmuş vaqon idarəetmə sistemləri qurur. Onların təcrübəsi göstərir ki, rəqəmsallaşma sərnişinlərin 87%-nin məmnuniyyətini artırıb, yükdaşımalarda isə 30% daha sürətli icra imkanı yaradıb. 

Fransanın SNCF şirkəti isə bulud texnologiyalarını lokomotivlərin texniki xidmətində tətbiq edir, texniki nasazlıqları 40% daha tez aşkar edir. Azərbaycan Dəmir Yolları da bu qlobal rəqəmsal yarışa qoşulub. CIM/SMGS elektron yük qaimələri ilə Avropa və Asiya ölkələrinin gömrük və sərhəd idarəetmə sistemlərinə inteqrasiya, yük daşımalarının sürətini region səviyyəsində 25% artırıb. Ən əsası, rəqəmsal həllər sərhədləri yumşaldır: əngəlləri bir toxunuşla keçmək mümkün olur.

Təhlükəsizlikdə isə Yaponiya dəmir yollarından öyrəniləcək çox şey var. Yaponiyalı “JR East” şirkəti üztanıma texnologiyalarından istifadə edərək sərnişinlərin hərəkətini optimallaşdırır. ADY də bu nümunədən ilham alaraq, Bakı–Sumqayıt xəttində yeni üztanıma sistemlərinin sınaqlarına başlayıb. Bu, sərnişinlərin identifikasiyasını saniyələrlə həll edir, vaqonların içindəki sükutda belə, texnologiyanın nəfəsini hiss etdirir.

Bu beynəlxalq dalğalanmaların ortasında, ADY öz “rəqəmsal lokomotivi”ni dünya standartlarına uyğunlaşdırır. Tarix boyu fərqli millətləri qovuşduran relslər indi eyni kod dilində danışır. Azərbaycan Dəmir Yollarının rəqəmsal həlləri sanki bir not kimi qlobal simfoniyaya qarışır və bu simfoniya hələ uzun illər boyu davam edəcək. 

Azərbaycan Dəmir Yolları 145 il əvvəl buxarla yola çıxmışdı, indi isə bulud texnologiyaları ilə səyahət edir. Hər dəfə yeni texnologiya, hər dəfə yeni nəfəs görürük. Buxardan buludlara uzanan bu yol, zamanın özünü də relslərin üstünə mindirir. Gələcəyin qatarı artıq yola düşüb! 

Firuzə Əliyeva 

Yazı “Azərbaycan Dəmir Yolları” QSC və Mətbuat Şurasının “Azərbaycan Dəmir Yolları – 145 illik inkişaf yolu” mövzusundakı birgə müsabiqəsinə təqdim olunur.