Niyə fillər və balinalar kimi daha böyük heyvanların xərçəngə tutulma ehtimalı azdır?
Maraqlı
07:18 / 18.04.2025
16239
Fillərin və ya balinaların xərçəng kimi ciddi xəstəliklərə tutulma ehtimalının bizdən daha az olduğunu eşitmək əvvəlcə bir az təəccüblü görünə bilər, elə deyilmi? Xüsusilə onların bizdən minlərlə dəfə çox hüceyrəyə sahib olduğunu nəzərə alsaq, bu daha da qəribə olur.
Bəs bu necə olur?
Sfera.az bildirir ki, bu sualı verən alimlər bu ziddiyyəti “Peto Paradoksu” adlandırıblar. Paradoksun əsası daha çox hüceyrəli canlıların nəzəri olaraq xərçəngə tutulma riskinin daha yüksək olması fikridir. Lakin məlumatlar göstərir ki, real həyatda bunun əksi baş verir.
Paradoks adını haradan alır, onu kim sezdi və niyə bu qədər vacibdir?
1977-ci ildə britaniyalı epidemioloq Riçard Peto xərçənglə bağlı çox vacib, lakin diqqətdən kənarda qalan bir detala diqqət yetirib. Məlum olub ki, insanlar kimi daha böyük canlılar əslində daha az xərçəngə tutulurlar. Məsələn, bir balinanın ortalama bir insandan təxminən min dəfə çox hüceyrəsi var, lakin xərçəng nisbəti çox aşağıdır.
Teorik olaraq, daha çox hüceyrə daha çox mutasiya və daha yüksək xərçəng riski deməkdir. Ancaq təbiətdə belə deyil. Bu, orqanizmin xüsusilə insanlar kimi kompleks və uzunömürlü canlılarda xərçəngə qarşı qabaqcıl mexanizmlər inkişaf etdirməsi ehtimalını artırır.
Risk eyni növ daxilində artsa da, niyə bu qayda növlər arasında tətbiq edilmir?
Öz növlərimizi nəzərə alsaq, boy və ya bədən ölçüsü xərçəng riskini artıra bilər. Məsələn, xərçəng uzun boylu insanlarda və ya iri cins itlərdə daha çox rast gəlinir.
Ancaq müxtəlif növlər müqayisə edildikdə bu əlaqə pozulur. 2015-ci ildə San Dieqo Zooparkında 36 məməli növünü araşdıran bir araşdırma bədən ölçüsü ilə xərçəng nisbəti arasında heç bir statistik əlaqə tapmayıb. Belə ki, çöl siçanı və filin xərçəngə tutulma şansı demək olar ki, eynidir. Bu, Petonun nəzəriyyəsini təsdiqləyən ən güclü dəlillərdən biri idi.
Bəs bu nəhəng canlılar buna necə nail olurlar? Cavab genetik müdafiə sistemlərində ola bilər.
Böyük heyvanların bu qədər çox hüceyrə ilə yaşayıb xərçəngə tutulmamasının bir səbəbi onların təkamül yolu ilə inkişaf etmiş DNT təmir sistemləri ola bilər. Məsələn, fillərdə zədələnmiş hüceyrələri aşkarlayan və məhv edən TP53 adlı şiş bastırıcı genin 20 nüsxəsi var. İnsanlarda belə bir gen var. Bu gen sayəsində fil hüceyrələri ya zədələnmiş DNT-ni sağaldır, ya da hüceyrəni tamamilə öldürür.
Eynilə, mamontlarda 14 nüsxə, fillərin qohumları olan dəniz inəklərində isə yalnız bir nüsxə var. Çılpaq köstəbək siçovulunda şiş əmələ gəlməsinin qarşısını alan spesifik polisaxarid, baş balinasında isə yaşlanma ilə əlaqəli genləri yatıran xüsusiyyətlər aşkar edilmişdir. Hər biri fərqli, lakin təsirli bir müdafiə sistemi inkişaf etdirərək özünü xərçəngdən qoruyur.
Hüceyrə ölçüsü və maddələr mübadiləsi də bunun bir hissəsi ola bilərmi? Bəli.
Başqa bir nəzəriyyəyə görə, daha böyük heyvanların hüceyrələri daha böyükdür, lakin daha yavaş bölünür. Bu o deməkdir ki, hüceyrələr daha az səhv edir və buna görə də xərçəngə səbəb ola biləcək daha az mutasiya toplayır. Bundan əlavə, iri heyvanların metabolizmi daha yavaş işlədiyi üçün onların hüceyrələri daha az oksidləşdirici stresə məruz qalır.
Bu, hüceyrələrin daha az zədələnməsini və daha az yaşlanmasını təmin edir. Məsələn, bir filin qırmızı qan hüceyrəsi siçanınkından dörd dəfə böyükdür. Daha böyük, daha yavaş sistemlər əslində nəhəng bədənlərə xərçəngə qarşı üstünlük verir.
Xanım
Fillərin və ya balinaların xərçəng kimi ciddi xəstəliklərə tutulma ehtimalının bizdən daha az olduğunu eşitmək əvvəlcə bir az təəccüblü görünə bilər, elə deyilmi? Xüsusilə onların bizdən minlərlə dəfə çox hüceyrəyə sahib olduğunu nəzərə alsaq, bu daha da qəribə olur.
Bəs bu necə olur?
Sfera.az bildirir ki, bu sualı verən alimlər bu ziddiyyəti “Peto Paradoksu” adlandırıblar. Paradoksun əsası daha çox hüceyrəli canlıların nəzəri olaraq xərçəngə tutulma riskinin daha yüksək olması fikridir. Lakin məlumatlar göstərir ki, real həyatda bunun əksi baş verir.
Paradoks adını haradan alır, onu kim sezdi və niyə bu qədər vacibdir?
1977-ci ildə britaniyalı epidemioloq Riçard Peto xərçənglə bağlı çox vacib, lakin diqqətdən kənarda qalan bir detala diqqət yetirib. Məlum olub ki, insanlar kimi daha böyük canlılar əslində daha az xərçəngə tutulurlar. Məsələn, bir balinanın ortalama bir insandan təxminən min dəfə çox hüceyrəsi var, lakin xərçəng nisbəti çox aşağıdır.
Teorik olaraq, daha çox hüceyrə daha çox mutasiya və daha yüksək xərçəng riski deməkdir. Ancaq təbiətdə belə deyil. Bu, orqanizmin xüsusilə insanlar kimi kompleks və uzunömürlü canlılarda xərçəngə qarşı qabaqcıl mexanizmlər inkişaf etdirməsi ehtimalını artırır.
Risk eyni növ daxilində artsa da, niyə bu qayda növlər arasında tətbiq edilmir?
Öz növlərimizi nəzərə alsaq, boy və ya bədən ölçüsü xərçəng riskini artıra bilər. Məsələn, xərçəng uzun boylu insanlarda və ya iri cins itlərdə daha çox rast gəlinir.
Ancaq müxtəlif növlər müqayisə edildikdə bu əlaqə pozulur. 2015-ci ildə San Dieqo Zooparkında 36 məməli növünü araşdıran bir araşdırma bədən ölçüsü ilə xərçəng nisbəti arasında heç bir statistik əlaqə tapmayıb. Belə ki, çöl siçanı və filin xərçəngə tutulma şansı demək olar ki, eynidir. Bu, Petonun nəzəriyyəsini təsdiqləyən ən güclü dəlillərdən biri idi.
Bəs bu nəhəng canlılar buna necə nail olurlar? Cavab genetik müdafiə sistemlərində ola bilər.
Böyük heyvanların bu qədər çox hüceyrə ilə yaşayıb xərçəngə tutulmamasının bir səbəbi onların təkamül yolu ilə inkişaf etmiş DNT təmir sistemləri ola bilər. Məsələn, fillərdə zədələnmiş hüceyrələri aşkarlayan və məhv edən TP53 adlı şiş bastırıcı genin 20 nüsxəsi var. İnsanlarda belə bir gen var. Bu gen sayəsində fil hüceyrələri ya zədələnmiş DNT-ni sağaldır, ya da hüceyrəni tamamilə öldürür.
Eynilə, mamontlarda 14 nüsxə, fillərin qohumları olan dəniz inəklərində isə yalnız bir nüsxə var. Çılpaq köstəbək siçovulunda şiş əmələ gəlməsinin qarşısını alan spesifik polisaxarid, baş balinasında isə yaşlanma ilə əlaqəli genləri yatıran xüsusiyyətlər aşkar edilmişdir. Hər biri fərqli, lakin təsirli bir müdafiə sistemi inkişaf etdirərək özünü xərçəngdən qoruyur.
Hüceyrə ölçüsü və maddələr mübadiləsi də bunun bir hissəsi ola bilərmi? Bəli.
Başqa bir nəzəriyyəyə görə, daha böyük heyvanların hüceyrələri daha böyükdür, lakin daha yavaş bölünür. Bu o deməkdir ki, hüceyrələr daha az səhv edir və buna görə də xərçəngə səbəb ola biləcək daha az mutasiya toplayır. Bundan əlavə, iri heyvanların metabolizmi daha yavaş işlədiyi üçün onların hüceyrələri daha az oksidləşdirici stresə məruz qalır.
Bu, hüceyrələrin daha az zədələnməsini və daha az yaşlanmasını təmin edir. Məsələn, bir filin qırmızı qan hüceyrəsi siçanınkından dörd dəfə böyükdür. Daha böyük, daha yavaş sistemlər əslində nəhəng bədənlərə xərçəngə qarşı üstünlük verir.
Xanım
