Bakı sensasiya dalınca düşmür. Dövlət "ov" aparmır. Onu maraqlandıran tam başqa məsələdir - sübuta, qanuna və şəffaflığa söykənən həqiqətin bərpası.

Elə bir dövrdə yaşayırıq ki, şayiə bir andaca "versiya"ya çevrilir, duyğu isə ittiham kimi səslənir. Belə vaxtda dövlətin mövqeyi birmənalı olmalıdır: yalnız fakt, yalnız sənəd, yalnız sözünə cavabdehlik.

Həqiqətə əfsanə lazım deyil. O, siyasi yozumdan da, ictimai tamaşadan da güc almır. Həqiqət protokol, imza və hesabat tələb edir. Qalan hər şey - mahiyyəti dumanlayan səs-küydür.

Bu sətirlər dramatizm üçün deyil, nizam üçün yazılıb. Çünki faktlar təxminlərin içində batmağa başlayanda, dövlət onları üzə çıxarmalıdır - soyuqqanlı şəkildə, emosiyasız, amma öz haqlılığına arxalanan sərtliklə.

Son aylar Azərbaycan nadir bir hadisəni müşahidə edir: onilliklər boyu hakimiyyətdə olmuş Ramiz Mehdiyevin adı cinayət təhqiqatının mərkəzinə çevrilib. Azərbaycan siyasətinin arxitekturasını tanıyanlar üçün bu, təkcə bir məmurun işi deyil - keçmişin öz yaradıcısından hesab tələb etdiyi dönüş nöqtəsidir.

Ramiz Mehdiyev ikinci dərəcəli fiqur olmayıb. O, sistemin beyni idi - qərarların arxasında duran analitik, siyasi strateg və "boz kardinal". Onun qeydləri, tövsiyələri illərlə dövlət siyasətinə çevrilib. Bu təsir uzun müddət inzibati mənzərənin ayrılmaz hissəsi sayılırdı. Amma indi o mənzərə dağılır. İstintaq orqanları ona qarşı hakimiyyətin ələ keçirilməsinə cəhd, dövlətə xəyanət və xüsusilə böyük məbləğdə vəsaitlərin yuyulması ilə bağlı ittihamlar irəli sürüb. Bunlar qəzet sətirləri deyil - hüquqi terminlərdir. Hər biri insanın taleyinə, dövlətin isə nüfuzuna təsir edə bilər.

Məsələni düzgün anlamaq lazımdır - bu, siyasi folklor və ya şəxsi ambisiyaların savaşı deyil. "Hakimiyyəti ələ keçirmə" ittihamı konkret məzmun daşıyır: gizli idarəetmə kanallarının qurulması, sadiq strukturların hazırlanması, sistemin sabitliyini sarsıtmağa qadir informasiya şəbəkələrinin maliyyələşdirilməsi. Əgər belə mexanizmlər doğrudan da mövcud olubsa, dövlət istintaqı sona qədər aparmalıdır - amma nə qisas, nə də gizli razılaşmalar olmadan.

Fəqət məsələnin digər tərəfi də var. İstintaq siyasətə toxunduğu anda, həmişə bir təhlükə yaranır: cinayət işi təsir alətinə çevrilə bilər. O zaman əsas sual budur - ədalət harada bitir, siyasi əməliyyat harada başlayır? Cavab yalnız bir yoldadır: tam şəffaflıqda.

XXI əsrdə milli təhlükəsizlik artıq casus və orduların işi deyil. Bu gün təhlükəsizlik - şəbəkələr, qrantlar, fondlar və informasiya axınları məsələsidir. "Demokratiyaya dəstək" adı ilə bölgəyə milyonlarla dollar axıdılır və əgər bu pullar siyasi yanacağa çevrilirsə, cəmiyyətin bilməyə haqqı var - kim ödəyir, kimə və nəyə görə. Əgər şəffaflıq yoxdursa, qrant sistemi vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı yox, xarici müdaxilə alətinə çevrilir.

Məhz buna görə də Mehdiyev işi - tək hadisə deyil, dövrün simptomudur. Elə bir dövrün ki, köhnə sxemlər artıq işləmir, yeniləri isə hələ formalaşır. Bu proses nə qədər dürüst aparılsa, sabah yad pulların yad ssenariləri yazmaq imkanı bir o qədər azalacaq.

"Hakimiyyətin ələ keçirilməsi" ifadəsi sıravi insan üçün ucuz siyasi trillerin süjeti kimi səslənə bilər. Amma reallıqda bu, nə qışqırıq, nə də çevrilişdir - incə texnologiyadır: paralel strukturların yaradılması, "alternativ orqanlar"ın formalaşdırılması, "xalq legitimliyi"nin imitasiya olunması, süni böhran fonunda yeni təsir mərkəzlərinin irəlilədilməsi. Dövlət vertikalı zəiflədiyi yerdə həmişə onun yerini tutmaq istəyənlər tapılır - yad pulların hesabına, "demokratiya" şüarları altında.

Regionun yeni tarixində bu mexanizmlər dəfələrlə sınanıb. Əvvəlcə - ictimai təşkilatların dəstəklənməsi adı ilə, sonra - "vətəndaş layihələri"nə axıdılan pullarla. Hər şey zahirdə təmtəraqlı görünürdü: forumlar, təlimlər, qrantlar. Amma zamanla aydın oldu ki, "vətəndaş cəmiyyətinin inkişafı" pərdəsi altında asılılıq ideologiyası və yumşaq təsir aləti gizlənib. Bu, konspirasiya nəzəriyyəsi deyil - beynəlxalq fondların rəsmi hesabatlarını oxumaq kifayətdir: hər il milyonlarla dollar birbaşa siyasi aktivizm və hakimiyyətə təzyiq mexanizmləri ilə bağlı proqramlara yönləndirilir.

Söhbət belə fondların mövcudluğundan getmir - onların yaşama haqqı var. Söhbət məqsədlərindən gedir. Təşəbbüslərə dəstək bir şeydir, ölkənin daxili proseslərinə müdaxilə isə tamam başqa məsələ. Qrant şəbəkəsi şəffaflığını itirəndə, o, artıq təsir şəbəkəsinə çevrilir - burada xeyirxahlıqla siyasi sifarişi ayırmaq çətinləşir.

Müxalifət çox vaxt "mənəviyyat"dan danışmağı xoşlayır, amma dürüstlük hesabatlılıqdan başlayır. Kim maliyyələşdirir, nəyə və hansı nəticə ilə? Demokratiya çağırışları arxasında xarici kuratorlar dayanırsa, o çağırışlar dəyərini itirir. "Müstəqillik oyunu"nu yad pulla oynamaq - elə asılılıq deməkdir.

"Beşinci kolon" anlayışı paranoya arsenalından deyil. Bu, reallıqdır: daxili zəifliklər xarici maraqlarla üst-üstə düşəndə yaranan vəziyyət. Ölkəni sarsıtmaq istəyənlərin alətləri çoxdan məlumdur: qeyri-sistem QHT-lərin maliyyələşdirilməsi, etiraz fonunun yaradılması, informasiya hücumları, hakimiyyət institutlarına etimadın sarsıdılması, hüquqi və mediada diversiyalar. Bu sxemlər postsovet məkanında dəfələrlə sınaqdan çıxıb və nəticə hər yerdə eyni olub - azadlıq lövhəsi altında xaos.

AXCP və "Müsavat" təkcə keçmişin siyasi qalığı deyil. Onlar elə bir dövrün rəmzləridir ki, müxalifət hələ də düşünür: şüarlar strategiyanı, Qərbin diqqəti isə xalqın etimadını əvəz edə bilər. Onlar 1990-cı illərin illüziyasında qalıblar - dünya artıq XXI əsrə keçib, amma onlar hələ də o romantik pafosun içində. O vaxt onların çıxışları ilhamverici səslənirdi, amma 30 il keçdi, onlar hələ də həmin dövrdə ilişib qalıblar - eyni sözlər, eyni ton, eyni gücsüzlük. Halbuki bu günkü Azərbaycan tamam başqadır: güclü, müstəqil, hörmətli.

Bu partiyalar dəyişə bilmədi, çünki ideya ilə yox, qrantla yaşadılar. Böyük sözlərin arxasında nə işlək institut, nə sosial layihə, nə də daxildən doğan təşəbbüs var idi. Onların yeganə kapitalı - nostalji və Qərb strukturlarında köhnə əlaqələr. Brüsseldə və ya Parisdə Azərbaycana qarşı tənqidi hesabat çıxan kimi, həmin gün bu "müxalifətçilərdən" biri eyni tezisi təkrarlayır. Bu, təsadüf deyil - xaricdən idarə olunan mexanizmin ritmidir.

Bu sxemlər burada icad olunmayıb. Serbiya, Gürcüstan, Ukrayna, Qırğızıstan - hər yerdə eyni model: "zorakılıqsız müqavimət" təlimləri, "demokratiyanın gücləndirilməsi" qrantları, "şəffaflığın artırılması" proqramları. Hamısı şüarlarla başlayıb, xaos və suverenliyin itirilməsi ilə bitib. Eyni fond adları cərgə ilə təkrarlanır: USAID, National Endowment for Democracy (NED), Sorosun "Açıq Cəmiyyət" fondu. Onlar humanitar missiya yox, geosiyasi alətdir. "Vətəndaş təşəbbüslərinə dəstək" pərdəsi altında ideya yox, metodika; inanc yox, müqavilə doğulur.

AXCP və Müsavat artıq bu arxitekturanın tərkib hissəsidir. Onların funksiyası siyasi mübarizə deyil, əks-səda olmaqdır - yad sözlərin, yad mənaların, yad pulların əks-sədası. Azərbaycan müstəqil xarici siyasət kursundan danışanda, onlar Avropa hesabatlarından sitat gətirirdi. Ölkə torpaqlarını qaytaranda və iqtisadiyyatını möhkəmləndirəndə isə "demokratiya böhranı"ndan danışırdılar. Halbuki böhran ölkədə deyil - onlardadır, başqalarının inqilablarından öyrənib, öz reallığından uzaq düşənlərdə.

Qrantların arxasındakı "təmtəraqlı vitrin"i qaldıranda, təsir xəritəsi açıq görünür. NED öz illik hesabatlarında "Cənubi Qafqazın demokratik platformalarına dəstək"dən açıq yazırdı - məbləğləri, ünvanları, məqsədləri ilə birlikdə. "Açıq Cəmiyyət" fondu "vətəndaş nəzarəti" layihələrinə pul ayırırdı, amma "jurnalist təlimi" adı altında "media müşahidəçiləri" şəbəkəsi qurulurdu. Bu proqramların bəzi iştirakçıları sonradan AXCP və Müsavat rəhbərlərinin müşaviri oldular. Bunlar fərziyyə deyil - Avropa mənbələrində açıq məlumatlardır. Bağlantı xətləri incə çəkilib, amma çılpaq gözlə belə görünür.

Bu, ABŞ-ın son onilliklərdəki xarici siyasət məntiqinə tam uyğundur. Obama "müsəlman dünyası ilə yeni tərəfdaşlıqdan" danışırdı, amma Azərbaycan vassallıq etməyəcəyini göstərən kimi komplimentlər təlimatlara çevrildi. Bayden və Blinken daha da irəli getdilər - demokratiya ritorikasını təzyiq alətinə döndərdilər. Samanta Pauer USAID-in rəhbəri kimi "azad mətbuat" və "qadın hüquqları" kimi humanitar parıltı əlavə etdi, amma bu parıltının arxasında siyasi hesab gizlənirdi. Onun İrəvana səfərləri, Ermənistanda və Gürcüstanda həyata keçirilən proqramlar təsir dəhlizini elə çəkirdi ki, Azərbaycan diqqətlə kənarda qalırdı. Humanizm qoxusu gəlirdisə, bu, sadəcə siyasətin qoxusunu gizlədən ətir idi.

Azərbaycan USAID-ə qapını bağlayanda bu, etiraz jesti deyil, yetkinlik aktı idi. Dövlət göstərdi ki, tərəfdaşlıq yalnız qarşılıqlı hörmət əsasında mümkündür, diktə altında yox. Vaşinqtonun narazılığı isə əslində acizliyin etirafıdır. Azərbaycan nə Serbiyadır, nə Ukrayna, nə Gürcüstan. Burada "rəngli inqilab" ssenarisi işləmir. Bu xalq müstəqilliyin qiymətini bilir - onu nə dollara, nə alqışa satmaz.

Amerika çoxdan "demokratiya"nı ixrac məhsuluna, "qrant"ı isə siyasi təzyiq alətinə çevirib. NED və USAID azadlıqdan yox, nəzarətdən danışır. Onların missiyası inkişaf deyil, idarəetmədir. Bu - neokolonializmin yeni formasıdır: tankların yerinə məsləhətçilər, çevrilişlərin yerinə mediakampaniyalar, işğalın yerinə "tərəfdaşlıq" gəlir.

Amma Azərbaycan dözdü. Çünki burada yaxşı bilirlər: suverenlik nə qrantdır, nə müqavilə. O, qanla, yaddaşla və borcla ölçülür.

Azərbaycan öz üzərində yad səhnə oynanmasına icazə vermədi. Vaşinqton kabinetlərində yazılmış ssenaridən çıxaraq sübut etdi: kim təcrübə obyekti olmağı qəbul etmir, o, artıq oyunçuya çevrilir. "Nəzarət altında demokratiya təcrübəsi"ndə iştirakdan imtina Bakının kaprizi deyil, yetkinlik bəyanatı idi. Azərbaycan artıq Qərb yardımına "xeyriyyəçilik" kimi baxmır - onu indi öz mahiyyətində görür: qayğı pərdəsinə bürünmüş təzyiq aləti kimi.

XXI əsrdə siyasi əxlaq sadədir: altruizm yoxdur. Yalnız maraq var - təbəssümlə, bayraqla və azadlıq şüarlarıyla. Azərbaycan artıq fərqləndirməyi öyrənib - hansı işıq həqiqətin parıltısıdır, hansını isə ona yol göstərirmiş kimi üzünə tuturlar. Bu fərqdə - millətin yetkinliyi gizlidir. Çünki müstəqil olmaq, dekorasiyanı yox, rejissuranı görmək deməkdir.

Amma daha təhlükəlisi başqadır - müharibə yaddaşının manipulyasiyası. 2020-ci il Qələbəsindən sonra bircə Qərb fondu və ya onların yerli "tərəfdaşları" xalqın qəhrəmanlığından danışmadı. Əksinə, "müharibə bitməyib", "rejim qələbədən hakimiyyətini gücləndirmək üçün istifadə edir" kimi bəyanatlar səsləndi. Bu cümlələr təkcə kinayə deyil, dövlətçiliyin öz ideyasını dağıtmaq cəhdidir. 2016-cı ildə Ermənistan müxalifəti də məğlubiyyətini "hakimiyyətin bacarıqsızlığı" ilə izah edirdi. Bu gün Azərbaycan "psevdömüxalifəti" eyni üsulu tərsinə tətbiq edir.

2020-ci ilin Qələbəsi - qayıdış nöqtəsidir, tarixi ədalətin bərpasıdır. Buna görə də onu dəyərsizləşdirmək cəhdi bu qədər təhlükəlidir. Hakimiyyəti tənqid - demokratiyanın tərkib hissəsidir. Amma Qələbəni tənqid - xəyanətin hissəsidir. Xalq bütövlükdə öz dövləti ilə fəxr edəndə, kiminsə "bu müharibə lazım idimi" deməsi, onu müxalif yox, yaddaşın düşməni edir.

AXCP və Müsavat dəfələrlə elə ifadələr işlədib ki, bu, həm müharibənin nəticələrinə, həm də postmüharibə qərarlarına şübhə salmaq cəhdi kimi səslənib. Müsahibələrdə, paylaşımlarda, çıxışlarda bu, dəfələrlə qeydə alınıb. Siyasi diskursun monitorinqi göstərir: məhz bu ritorika müxalif fəaliyyət üçün meydanın daralmasının səbəblərindən biridir - cəmiyyət onun ağrısına və qələbəsinə hörmət etməyənləri kənara itələdi.

Amma ən iyrənci - şəhidlərin xatirəsini siyasi dekor kimi istifadə etməkdir. Bu adamlar nə güllə altında dayanıb, nə övlad basdırıb, nə də dağılan kəndləri bərpa ediblər. Qanla qarışmış palçığın nə demək olduğunu bilmirlər. Amma elə onlar "dəyəridimi?" sualını verməyə cəsarət tapırlar. Bu müxalifət deyil. Bu, mənəvi parazitlikdir - ən çirkin mənasında.

AXCP rəhbərlərinin xarici diplomatlarla əlaqələri çoxdan sirr deyil. Son illərdə Qərb fondları və səfirliklərinin nümayəndələri ilə ən azı səkkiz görüş qeydə alınıb - dövlət orqanlarına məlumat verilmədən. Formal olaraq "şəxsi görüş" adlandırılır, amma mahiyyətcə bu, siyasi məsləhətləşmələrdir. 2023-cü ildə Müsavat rəhbərlərindən biri Berlində Henrix Böll Fondu tərəfindən təşkil olunan konfransda çıxış edib. Mövzu: "Postkonflikt bölgələrdə demokratik islahatlar". Azərbaycanı müzakirə ediblər - Azərbaycanın özü olmadan. Budur onların "beynəlxalq fəaliyyəti"nin həqiqi mahiyyəti: Vətən haqqında keçmiş zamanda danışmaq.

Belə davranışla artıq "milli müxalifət" adını daşımaq hüququ itirilir. Milli müxalifət odur ki, hakimiyyətlə mübahisə edir, amma ölkəsinin tərəfində qalır. AXCP və Müsavat isə elə ölkənin özünə qarşı çıxır. Onların mübarizəsi azadlıq uğrunda deyil - qrant, viza və Qərb kuratorlarının çiynə vurduğu "Malades!" üçündür. Onlar ideoloji rəqib yox, ideya səviyyəsində kollaborasionistlərdir. Strategiyaları - içəridən etimadı sarsıtmaq, silahları - media manipulyasiyası, məqsədləri - cəmiyyətə öz Qələbəsinə görə günah hissi təlqin etməkdir.

Faktlar şüarlardan ucadan danışır. 2024-cü ildə AXCP-yə bağlı qurumlardan biri Brüsseldəki "Civil Rights Defenders" ofisindən "ifadə azadlığının təşviqi" adı ilə 90 min avro alıb. Pulların təxminən yarısı jurnalist layihələrinə yox, "ekspert konsultasiyalarına" - yəni Qərb mediada sifarişli şərhlərə və yazılara yönləndirilib. Həmin yazılarda Qarabağ hələ də "mübahisəli region" adlanır. Bu - hazır asılılıq mexanizmidir: "pul-tezis-nəşr-təzyiq-gərginlik".

Ona görə şəffaflıq tələbi sadəcə bürokratik formalıq deyil, milli təhlükəsizlik məsələsidir. Əgər kimsə deyirsə ki, xalqa xidmət edir - qoy hesabatlarını, müqavilələrini, mənbələrini göstərsin. Qoy xalq özü görsün, kim ölkə üçün, kim isə qrant verən üçün işləyir.

Azərbaycanın tarixi qanla yazılıb. Bu tarixdən cəmi bir neçə min avro üçün Qələbəni silmək istəyənlər mənəvi cinayət törədir. 1992-ci ildə onlar, bəlkə, sadəcə yanılırdılar. Bu gün isə - bilərəkdən xəyanət edirlər.

Yazıram, effekt üçün yox, ölkə öz kabuslarını "xatirə" adı ilə təkrar etməsin deyə. Hakimiyyətdə olanlar haqqında yazmaq - intiqam deyil, milli yaddaşın auditidir. Tarix borcu bağışlamır: o, həmişə hesabat tələb edir - faizlə birlikdə.

Mən uniformalı və ya nazirlərin kreslolarında oturub, korrupsiyanı vətənpərvərlik şüarlarının arxasında gizlədən xainlərdən danışanda, bunu emosiyadan yox, presedentlərdən çıxış edərək deyirəm. Fransanın marşal Peteni var idi; Rusiyanın - Vlasovçuları. Hamısı eyni ssenarinin qəhrəmanları: əvvəl təntənəli marşlarla gedənlər, sonra güllə və unuduluş arasında yoxa çıxanlar. Tarix mühasibatlıq aparmır - o, hökm çıxarır. Xainlərin adları himnə çevrilməməlidir; onlar xəbərdarlıq siqnalı kimi qalmalıdır - dağıdılmış şəhərlərin divarlarında yazılan söz kimi: "Bir zaman burada gözəl danışanlara inanmışdılar."

Müxalifətdən dürüstlük, bizdən isə yaddaş tələb edirəm: o yaddaşı ki, satılanlar varkən dayananların üzərində qurulub. Yaddaş nə bəzəkdir, nə siyasi fürsətçilik aləti. O, millətin kapitalıdır - bənçmarklara və qrant hesabatlarına bölünməməli sərvət.

Həqiqət yumşaq işıq deyil, yandırıb təmizləyən oddur. Yalanı elə yandırır, necə ki, cərrah çürüməni yandırır. Mən intiqamla qanun arasında qalıram - seçimim faktla təsdiqlənmiş hökm olur; xaosla nizam arasında qalıram - seçimim ədalətin ruh intizamı kimi işlədiyi nizamdır, teatr səhnəsi kimi yox. Həqiqət diplomatiya tanımır: o, gec gəlir, amma mütləq gəlir - komendant saatından sonrakı dan yeri kimi.

Şəhidlərin xatirəsi siyasi ticarətin predmeti ola bilməz. Kim güllə altında durmayıb, kim o torpağın palçığını daşıyıb kənd bərpa etməyib, onun Qələbənin qiymətini sual altına almağa mənəvi haqqı yoxdur. Xatirəni siyasi dekor kimi işlətmək - mənəvi parazitlikdir. Belələrini "söz azadlığı" ilə müdafiə etmək yox, onların hərəkətlərini sənədləşdirmək, təhlil etmək və cəmiyyətə fakt və əks-fakt kimi təqdim etmək lazımdır.

Biz şahidik. Vəzifəmiz - sənədləri toplamaq, kontekstləri saxlamaq, təsir və maliyyə kanallarını qeydə almaq, reportaj və araşdırmalarda nöqtələri yerinə qoymaqdır. Biz intiqam almırıq - biz hesabat tərtib edirik. Tarix hökm çıxaracaqsa, qoy o hökm arxivlərə, yox emosiyalara əsaslansın.

Qoy ölkəsini satanlar mənim səsimi yox, öz əməllərinin əks-sədasını eşitsin. O səs hər cür ittiham aktından ucadır, çünki vicdan - vəkilsiz, müddətsiz məhkəmədir. Biz isə - həm cəmiyyət, həm peşəkar mühit olaraq - onun şahidləri və arxivçiləri olmalıyıq ki, yaddaş saxtakarları millətin ödədiyi qiyməti bir daha dəyişdirə bilməsin.

İndi növbə sənədləşdirmə, faktların yoxlanması, arxivlərin dərc edilməsi, sübutların hüquqi sistemləşdirilməsinə çatıb.

Bu, mübarizə romantikası deyil - milli məsuliyyətin əməliyyatı səviyyəsində vəzifədir. Milli.az

AXCP, Müsavat, Mehdiyev: onların arasında hansı əlaqələr var?