Tarix boyu müxtəlif cəmiyyətlər və mədəniyyətlər öz ehtiyaclarına uyğun ayrı-ayrı təqvimlərdən istifadə ediblər. Əsasən bu təqvimlər günəş, ay və ya qarışıq sistemlərə əsaslanır. İndiyədək geniş yayılmış əsas təqvimlər haqqında qısa məlumat verək:

1. Qədim Misir təqvimi

Günəş ili əsasında qurulmuş, əsasən tarixi və dini məqsədlərlə istifadə edilən bir təqvimdir. Bu təqvim, Misir mədəniyyətinin inkişafı və hərəkətləri ilə sıx bağlıdır və zamanın ölçülməsində mühüm rol oynamışdır. Qədim Misir təqvimi, həmçinin Kainatın düzenini və bədii həyatın ritmini simvollaşdıran bir sistem idi.

Qədim Misir təqvimi günəş təqvimi əsasında yaradılmışdır və ilin uzunluğu 365 gün idi. Bu, 365 günlük günəş ilini təmsil edirdi və təqvimin bir neçə əsas komponenti mövcud idi.

12 ay boyunca hər ay 30 gündən ibarət olub, ilin sonuna doğru əlavə 5 gün əlavə edilirdi ki, bu günlər ilin təsərrüfat və dini işləri üçün ayrılırdı.
Hər bir ay 3 həftəyə bölünürdü, yəni hər həftə 10 gündən ibarət olurdu.

Bu təqvimə əsasən il 3 mövsümdən hər mövsm isə 4 aydan ibarətdir.

Daşqınlar mövsümü Axet, Məhsul mövsümü Peret, Qızmar mösvüm Şemu

Qədim misirlilər mövsümləri kənd təsərüfat işlərinə və təbiət hadisələrinə görə adlandırılmışdırlar. Adətən “Oyanış” (“əkin”) mösümündə şumlama, əkin işləri, “Quraqlıq” (“yığım”) mövsümündə məhsulun yığımı aparılırdı, “Daşqın” mövsümündə Nil çayı nehrindən çıxar və ətraf əraziləri su basardı.

2. Babil təqvimi

Babil təqvimi, qədim Mesopotamiya mədəniyyətində, xüsusilə Babil imperiyasının dövründə istifadə olunan və zamanın ölçülməsində mühüm yer tutan bir təqvim sistemidir. Babil təqvimi, lunary (ay təqvimi) əsaslı idi və ayın fazaları ilə əlaqəli bir çox dövrü özündə birləşdirirdi. Babil təqvimi, həmçinin astrologiya, dini mərasimlər və təsərrüfat fəaliyyətləri üçün vacib idi.

Babil təqvimi ay təqvimi olduğu üçün, təqvimi əsas götürən dövr ay dövrüydü. Bir ayın dövrü 29,5 gün idi.

Təqvim, 12 aylıq bir dövrə əsaslanırdı və hər ayın başı ayın yeni fazasından başlanırdı.

Ayın dövrü və onun fazaları Babil xalqının həm dini, həm də təqvimi həyatını təyin edirdi. Babil təqvimi 12 aydan ibarət idi və bu da ilin uzunluğunun 354 gün olmasına gətirib çıxarırdı.

Babil təqviminə görə aların adları: Nisanu, Ayru, Sivanu, Duüzü, Abu, Ululu, Taşritu, Araxsmanu, Kislivu, Thabitu, Şabathu, AddaruBir ilin uzunluğu 354 gündür, yəni günəş ili olan 365.242 gündən təqribən 11 gün qısa idi. İlin uzunluğunu günəş ili ilə uyğunlaşdırmaq üçün bəzən 1 əlavə ay (embolism) əlavə edilirdi. Bu, təqvimin uyğunlaşdırılmasını təmin etmək üçün istifadə edilən bir tədbir idi.

Babil təqvimi, ayın fazalarına və günəşin hərəkətinə əsaslanırdı. Ayın müxtəlif fazaları, ilin müxtəlif dövrlərini təyin etmək üçün əsas rol oynayırdı. Ayın ilk günü yeni ay fazası ilə, 15-ci günü isə dolunayla əlaqələndirilirdi.

Babil təqvimi, həmçinin dini və mədəni rituallarla sıx bağlıydı. Ayın müxtəlif fazalarına və hər ayın başlanğıcına uyğun olaraq xüsusi dini mərasimlər keçirilirdi.

Astrologiya, Babil təqvimi ilə sıx əlaqəli idi. Babil xalqı, ayın hər bir fazasının və onun astroloji mənalarının həyatda və dövrün işlərinə necə təsir etdiyini hesablayırdı.

Dini mərasimlər və şəxsi bayramlar ayın müxtəlif fazalarına uyğun keçirilirdi.

Babil təqvimi, qədim dünyanın ən inkişaf etmiş zaman ölçmə sistemlərindən biri olaraq tarixə keçmişdir. Babilin irsinin təsiri yalnız Mesopotamiya ilə məhdudlaşmamış, eyni zamanda Yunanıstan və Roma mədəniyyətlərinə də sirayət etmişdir.

Babilin təqvim sistemi və onun astronomik bilikləri, sonrakı dövrlərdə Qədim Yunan, Roma və islami mədəniyyətlərində təqvimlərin inkişafına təsir etmişdir.

3. Maya təqvimi

Maya təqvimi, qədim Maya sivilizasiyasının istifadə etdiyi mürəkkəb bir zaman ölçmə sistemidir. Maya mədəniyyəti, Meksika, Guatemala, Beliz, Honduras və Salvador kimi bölgələrdə inkişaf etmiş və zamanın ölçülməsi məsələsində böyük bir elmi səviyyəyə çatmışdır. Maya təqvimi, sadəcə günləri və illəri deyil, eyni zamanda dünya və kainatın ritmini də ifadə etməyə çalışırdı.

Maya təqvimi, günəş ili və xüsusi dövrləri izah edən bir neçə fərqli təqvimdən ibarətdir. Ən tanınmışları Haab, Tzolk'in və Long Count təqvimləridir.

Maya təqviminin əsas növləri:

I. Tzolk'in təqvimi

Tzolk'in, Maya mədəniyyətində ritual və dini təqvim olaraq istifadə edilmişdir. 260 günlük dövrə əsaslanır və 20 gündən bir dövr və 13 nömrədən ibarət bir sistemə əsaslanır. Hər bir gün, 20 günün adı və 13 nömrənin birləşməsi ilə müəyyən edilir. Hər bir gündəki ad və nömrə bir tanrı və ya dini işarə ilə əlaqələndirilmişdir. Tzolk'in təqvimi, əsasən dini mərasimlər və ritual üçün istifadə edilirdi.

II. Haab təqvimi

Haab, Maya mədəniyyətinin günəş təqvimi olub, 365 gündən ibarətdir. Haab təqvimində 18 ay var, hər ay isə 20 gün davam edir. Lakin, bir ay (Wayeb) 5 gün qısa olur. Haab təqvimi, illəri və mövsümləri izləmək üçün istifadə edilirdi. Bu təqvim günəş ilini təmsil edirdi və dünya ilə əlaqəli olan təbii dövrləri ölçürdü.

III. Long Count təqvimi

Long Count təqvimi, Maya təqviminin tarixi və uzun dövrünü ölçmək üçün istifadə edilirdi. Long Count, təqvimdəki başlanğıc tarixini 3114 il əvvəl (e.ə. 3114) olaraq qəbul edir. Bu tarix, bir çox təhlilçilər tərəfindən Maya sivilizasiyasının başlanğıcı kimi qəbul edilir. Long Count, əsasən böyük dövrün təqvim ölçüsü ilə əlaqəlidir və həmçinin Xristian təqvimi ilə müqayisə edərək miladi ili ölçməyə imkan verir. Long Count təqvimi, böyük dövrün və kiçik dövrün birləşməsindən ibarətdir və əsasən bak (1 baktun = 144,000 gün) və tun (1 tun = 360 gün) kimi uzun dövrlərlə hesablanır.

Maya təqvimi, 21 dekabr 2012 tarixini bütün dövrün sonu olaraq görürdü və buna görə də 2012-ci ildəki “son” hadisələri böyük maraqla izlənmişdir.

Maya təqvimi zamanı bir neçə dövr olaraq ölçürdü, bunlar qısa dövrlərdən (günlər) tutmuş uzun dövrlərə (baktunlar) qədər dəyişir.

Bu dövrlər aşağıdakılardır: Kin (1 gün), Winal (20 gün), Tun (360 gün), K'atun (7,200 gün), Baktun (144,000 gün)

Maya təqvimi həm gündəlik həyatın, həm də dini və mədəni ritlərin təyin edilməsində istifadə olunurdu.

Təqvimlər dini mərasimlər və həyat dövrləri ilə əlaqələndirilirdi. Məsələn, yeni bir baktun başladığında böyük mərasimlər keçirilirdi.

Long Count təqvimi, böyük dövrlər boyunca tarixləri izləmək üçün istifadə edilirdi. Maya xalqları bu təqvimlə həm tarixi hadisələri qeyd edir, həm də gələcəkdəki dövrləri proqnozlaşdırmağa çalışırdılar.

Maya təqvimi yalnız bir zaman ölçmə sistemi deyil, həm də kainatın harmoniyasını təmsil edirdi. Təqvim, insanın təbiət və Tanrı ilə əlaqələrini, dünya və kainatın ritmini izləyən bir vasitə idi.

Maya xalqı, zamanın dönüşünü, yəni bir dövrün bitib digərinin başlamasını əsas alırdı. Bu, kainatın bir növ yenilənməsi kimi görülürdü.

Maya təqvimi ilə bağlı bir çox mif və əfsanə var. Məsələn, bəzi əfsanələrə görə, dünyanın sonu müəyyən dövrlərdə gələcəkdi, amma bu son, yenidən başlanğıcı bildirən bir dövr idi.

Maya təqvimi, 365.2420 gün olan günəş ilini təmsil edir. Bu, Qriqori təqvimi ilə çox yaxın bir nəticədir.

4. Yuli təqvimi

E.ə. 46-cı ildə Roma İmperiyasının imperatoru Julius Sezar, Roma təqviminin (romalıların əvvəlki təqvimi) çətinliklərini və səhvlərini düzəltmək məqsədilə Yuli təqvimi islahatını həyata keçirdi.

Roma təqvimi əvvəlki illərdə günəş ili ilə uyğunlaşmadığı üçün mövsümlər qarışmışdı. Yuli təqvimi, bu problemi həll etmək üçün hazırlanan bir sistemdir.

Yuli təqvimi 365,25 günə əsaslandığı üçün hər 128 il ərzində 1 gün yanlışlıq yaranır. Bu isə deməkdir ki, Yuli təqvimi ilə Günəş ili arasında fərq 1 gündür. Bu səhv, illər keçdikcə yığılaraq, Qriqori təqviminin yaradılmasına səbəb olmuşdur. Belə ki, 1582-ci ildə Papa XIII Qriqori tərəfindən həyata keçirilən islahatlarla Qriqori təqvimi yaradıldı və Yuli təqvimi yerini Qriqori təqviminə buraxdı. Lakin Yuli təqvimi bəzi ölkələrdə, xüsusilə Ortodoks Xristian ölkələrində hələ də istifadə olunur.
Yuli təqvimi 365,25 günə əsaslanır. Bunun üçün hər 4 ildən bir ilə 366 gün əlavə edilir (artıqlama ili). Bu gün əlavə edilən 29 fevral günü artıqlama ilini təşkil edir.

Yuli təqvimi ilin uzunluğunu 365 gün olaraq qəbul edir, ancaq 4 ildən bir günü əlavə etməklə bu fərqi kompensasiya edir.

Yuli təqvimində ayların uzunluğu Qriqori təqvimi ilə eynidir və 12 ay vardır:

31 gün: yanvar, mart, may, iyul, avqust, oktyabr, dekabr
30 gün: Aaprel, iyun, sentyabr, noyabr
28 gün: fevral (artıqlama ilində 29 gün)
5. Qriqorian təqvimi (Gregorian Calendar)

Hazırda dünyada əsasən Qriqorian təqvimi istifadə olunur.

O, 1582-ci ildə Papa XIII Qriqori (Gregory XIII) tərəfindən Yuli təqviminin islahatı kimi yaradılmışdır. Bu təqvim daha dəqiq şəkildə günəş ilini (365.2422 gün) izləmək üçün tərtib edilmişdir. Yuli təqvimi ilə müqayisədə Qriqorian təqvimi artıq günlərin hesablanmasında dəqiqliyi artırmış və bu da uzunmüddətli yanlışlıqları aradan qaldırmışdır.

Bu təqvim nəyə görə yaradılmışdı? Yuli təqvimi günəş ilindən təxminən 11 dəqiqə uzun idi. Bu, əsrlər ərzində təqvimi geridə qoymuşdu və Pasxa bayramı kimi dini bayramların doğru tarixdə qeyd olunmasını çətinləşdirirdi. Qriqorian təqvimi bu problemi həll etmək üçün tətbiq edildi.

Qriqorian təqvimi Ay əsaslı təqvimlərdən fərqli olaraq tamamilə günəş sisteminə əsaslanır və bu, bəzi dini və mədəni bayramların hesablanmasında çətinlik yarada bilər.

Bu təqvimin ən qüsurlu tərəfi isə onda tam dəqiqliyin olmamasıdır. Belə ki, Günəş ilindən təxminən 26 saniyə fərq qalır. Bu, hər 3236 ildən bir bir günlük fərq yaradır.

Bir maraqlı məlumatı da sizlərlə bölüşmək istərdim. 2025-ci il təqvimi tarix boyu Qriqorian təqvim sisteminə əsasən aşağıdakı illərin təqvimini təkrarlayır və bu illər, ayların günləri və həftə günləri baxımından tam olaraq 2025-ci ilin təqvimi ilə eynidir: 1741, 1752, 1763, 1774, 1785, 1791, 1803, 1814, 1825, 1831, 1842, 1853, 1859, 1870, 1881, 1887, 1898, 1909, 1915, 1926, 1936, 1941, 1947, 1953, 1964, 1970, 1981, 1987, 1998, 2009

Təqvimlərdə belə təkrarlar Qriqorian təqviminin 400 illik dövriliyinə əsaslanır:

6. İslam təqvimi

İslam dünyasında istifadə edilən və yalnız Ayın hərəkətinə əsaslanan bir ay təqvimidir. Bu təqvim Hz. Məhəmmədin (s.ə.s.) Məkkədən Mədinəyə hicrət etdiyi tarixi əsas alır. Hicri təqvimin başlanğıcı olaraq 16 iyul 622-ci il (Qriqori təqvimi ilə) qəbul edilir.

Ay səhifələrinin dəyişməsi nəticəsində yaranan 12 dənə 29, yaxud 30 günlük aydan ibarətdir. Adi illərdə günlərin sayı 354, uzun illərdə isə 355-dir.
Ərəbistanda İslam dininin meydana çıxmasına qədər hər biri ay səhifələrinin dəyişməsinə əsaslanan 12, yaxud 13 aydan ibarət 24 illik təqvim stilindən istifadə olunurdu. Bu stildə 15 il 12 aydan, 9 il isə 13 aydan ibarət idi. Lakin Məhəmməd peyğəmbər tərəfindən 13-cü aylar ləğv edildi.

Hicri-qəməri təqvimində illər hicrətin başladığı gündən — 16 iyul 622-ci il tarixdən nömrələnir. Təqvimdə 0-cı il yoxdur; 1-ci il, yaxud hicri erası 16 iyul 622-ci il tarixində başlayır. Bu era ilk olaraq Məhəmməd peyğəmbərin ölümündən 5 il sonra – 637-ci ildə, Xilafətdə rəsmən illərin nömrələnməsi üçün qəbul olunmuşdur.

Ayların adları: Məhərrəm, Səfər, Rəbiül-əvvəl, Rəbiül-axır, Cəmadiül-əvvəl, Cəmadiül-axır, Rəcəb, Şaban, Ramazan, Şəvval, Zülqədə

7. Yəhudi təqvimi

Yəhudi xalqının dini və mədəni həyatında istifadə etdiyi qədim bir təqvimdir. O, həm Ayın, həm də Günəşin hərəkətlərinə əsaslanan bir ay-günəş təqvimidir. Bu təqvim əsrlər boyu dəyişikliklərə məruz qalmış, lakin əsas xüsusiyyətləri ilə Yəhudilik dininin dini mərasimləri və bayramları ilə əlaqələndirilmişdir.

Yəhudi təqvimi Ayın dövrlərinə əsaslanır. Hər ay bir ay fazasını (təxminən 29,5 gün) izləyir. Ay ili Günəş ilindən təxminən 11 gün qısadır. Bununla əlaqədar olaraq, Yəhudi təqvimi hər 19 ildə 7 dəfə artıq bir ay ("Adar II") əlavə edir. Bu, aylar ilə mövsümlərin sinxronizasiyasını təmin edir.

Normal illərdə təqvim 12 aydan ibarətdir. Artıq illərdə əlavə bir ay (Adar II) əlavə olunur və təqvim 13 aya malik olur.

Yəhudi təqviminin müasir ili Rosh Hashanah ilə başlayır, bu da payız mövsümündə (sentyabr-oktyabr) keçirilir. Lakin dini baxımdan ilin ayları Nisan (bahar ayında, mart-aprel) ilə başlayır.

Yəhudi təqvimi Babil astronomiyasından təsirlənmişdir. Eramızdan əvvəl 6-cı əsrdə Babil sürgünü dövründə Yəhudilər ay-günəş təqvimi sistemini mənimsədilər.
Yəhudi təqvimi eramızın IV əsrində (Hillel II tərəfindən) standartlaşdırılmışdır. Təqvimə əsasən dünya eramızdan əvvəl 3761-ci ildə yaradılmışdır (Yəhudi təqvimi ilə “İl 1”).

8. Çin təqvimi

Çin təqvimi dünyada ən qədim və ən mürəkkəb təqvimlərdən biridir. Bu təqvim astronomiya, mədəniyyət, və ənənələrlə sıx bağlıdır. Ənənəvi Çin təqvimi ay-günəş təqvimidir, yəni həm Günəşin, həm də Ayın dövrlərinə əsaslanır. O, müxtəlif dini mərasimlər, festivallar və astrologiya üçün geniş şəkildə istifadə olunur.

Hər il 12 aydan ibarətdir, hər ayın uzunluğu bir ay fazasının (yeni aydan yeni aya) uzunluğuna əsaslanır (təxminən 29,5 gün).
Günəş ili (təxminən 365 gün) ilə ay ili (təxminən 354 gün) arasında fərqi kompensasiya etmək üçün hər 2-3 ildən bir artıq ay ("runduyue") əlavə edilir.

Hər il 353, 354 və ya 355 gün ola bilər, artıq ay əlavə edilən illərdə isə 383, 384 və ya 385 günə qədər uzana bilər.

Çin təqvimi 60 illik dövr sisteminə əsaslanır və bu, Göy Sərtləri (Heavenly Stems) və Yer Şəxsiyyətləri (Earthly Branches) adlanan iki ayrı elementin birləşməsindən yaranır.

12 illik Çin Bürcü Dövrü (zodiak sistemi) təqvimin əsasını təşkil edir.

Hər il bir heyvanla əlaqələndirilir və bu heyvanlar Çin mədəniyyətindəki əfsanəvi hekayələrlə bağlıdır. Bürclər aşağıdakılardır:

Siçan (Rat), Öküz (Ox), Pələng (Tiger), Dovşan (Rabbit), Əjdaha (Dragon), İlan (Snake), At (Horse), Keçi (Goat), Meymun (Monkey), Xoruz (Rooster), İt (Dog), Donuz (Pig)

Hər bir bürcün insan xarakterinə və həyatına təsir etdiyi düşünülür. Məsələn, siçan ilində doğulanların ağıllı və praktik olduğu hesab edilir.

Çin Yeni ili: Çin təqvimində ən mühüm bayramdır. O, yeni ayın (qış gündönümündən sonra ikinci yeni ay) ilk günündə başlayır.

Çin Yeni ili adətən yanvarın sonu və ya fevralın əvvəlinə təsadüf edir.

Hər il xüsusi bir heyvan və elementlə əlaqələndirilir. Məsələn: 2025-ci il İlan ilidir.

9. Hind təqvimi

Hind təqvimi zəngin və qədim bir sistemdir və Hindistanın mədəni, dini və astronomik ənənələrinin güzgüsüdür. Bu təqvimlər müxtəlif dini ənənələrə, coğrafi bölgələrə və tarixi dövrlərə uyğun olaraq inkişaf etmişdir. Hindistanın müxtəlif icmaları arasında müxtəlif təqvimlər istifadə olunsa da, ümumi xüsusiyyətləri və prinsipləri vardır.

Hind təqvimində hər il 12 ay var. Ayların adları sanskrit dilindən götürülüb və əsasən ayın fazalarına uyğun gəlir. Tipik aylar bunlardır:

Chaitra, Vaishakha, Jyeshtha, Ashadha, Shravana, Bhadrapada, Ashwin, Kartika, Margashirsha, Pausha, Magha, Phalguna
Hər ay 30 günə bölünür və iki əsas fazadan ibarətdir:
Şukla Paksha: Ayın artan fazası (Yeni aydan dolunayadək).
Krishna Paksha: Ayın azalan fazası (Dolunaydan yeni ayadək).
Hind təqvimi ildə altı mövsüm (ritu) təsnif edir:
Vasanta (Bahar), Grishma (Yay), Varsha (Yağış mövsümü), Sharad (Payız), Hemanta (Qış əvvəli), Shishira (Qış)

Həftənin 7 günü Hind təqvimində istifadə olunur.

Günlər sanskrit adları ilə tanınır və planetlərin adlarına uyğunlaşdırılmışdır:

Ravi (Bazar), Soma (Bazar ertəsi), Mangala (Çərşənbə axşamı), Budha (Çərşənbə), Guru (Cümə axşamı), Shukra (Cümə), Shani (Şənbə).
Tarixi Hind təqvimləri aşağıdakılardır:

I. Vikram Samvat: E.ə. 57-ci ildə kral Vikramaditya tərəfindən tətbiq edilmişdir. Bu təqvim lunisolar təqvimdir və əsasən Şimali Hindistanda istifadə olunur.

II. Şaka Samvat: İndiki rəsmi Hind təqvimi hesab olunur. Günəş təqvimi prinsiplərinə əsaslanır və 78-ci ildən başlayır.

III. Tamil təqvimi: Tamil Nadu bölgəsində istifadə olunur və tamamilə günəş təqvimi əsaslıdır. İlin başlanğıcı 14 aprel hesab olunur.

IV. Bengal təqvimi: Qərbi Benqal və Banqladeşdə istifadə olunur. Bu da günəş təqvimi əsasında qurulub.

V. Malayalam təqvimi: Kerala əyalətində istifadə olunur. Onam festivalı kimi mühüm bayramlar bu təqvimə görə qeyd edilir.

10. Bizans təqvimi

Bizans imperatoru II. Basileios tərəfindən qəbul olunub, 988-ci ildən 1453-cü il Bizans İmperiyasının sonuna kimi tətbiq olunub. Bu təqvimə görə dünya e.ə. 5509-cu il 1 sentyabrda yaranıb. Ona görə təqvim 1 sentyabrdan başlayır.

Bizans təqvimi xristian dini bayramlarının qeyd edilməsi və dini mərasimlərin düzgün təşkil olunması üçün istifadə edilirdi.

Bizans təqvimində dünyanın sonu ilə bağlı bəzi rituallar və hesablama sistemləri də var idi. Onlar dünyanın yaradılışından 7000 il sonra dünyanın qiyamətə çatacağına inanırdılar. Bu hesaba görə, Bizans təqviminin 1492-ci ilində dünyanın sonu gözlənilirdi.

Bizans tarixçiləri və alimləri bu təqvimdən istifadə edərək imperiyanın tarixini və əsas hadisələri yazırdılar. Məşhur Bizans tarixçilərindən biri olan Prokopius bu təqvimə uyğun xronologiya təqdim etmişdir.

11. Zərdüştilik təqvimi

Bu təqvim qədim dövrlərdə Zərdüştilik dini ardıcılları tərəfindən istifadə edilmiş bir təqvimdir. Bu təqvim zamanın müqəddəsliyi konsepsiyasını vurğulayan və təbiətlə sıx bağlı olan struktura malikdir. Zərdüştilik təqvimi həm dini mərasimlərin təşkilində, həm də kənd təsərrüfatı və sosial həyatda istifadə olunurdu. Zərdüştilik təqvimi, qədim Maya və Misir təqvimləri kimi, astronomik müşahidələrə əsaslanırdı.

Əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:

Günəş əsaslı təqvim olması: Zərdüştilik təqvimi günəş ilinə əsaslanırdı və bir il 365 gündən ibarət idi. İl 12 aydan ibarət idi, hər ay 30 gün təşkil edirdi.

Əlavə günlərin (Gatha Günləri) olması: Təqvimdə 12 ayın 360 günü tamamlandıqdan sonra ilin sonunda 5 əlavə gün (Gatha günləri) olurdu. Bu günlər Zərdüştilikdə xüsusi dini əhəmiyyətə malikdir və müqəddəs Gatha himnləri ilə əlaqələndirilirdi.

Artıq illərin olması: İlk Zərdüşti təqvimi artıq illəri nəzərə almırdı, bu səbəbdən təqvim tədricən astronomik dəqiqliyini itirdi. Daha sonra Sasani imperiyası dövründə artıq illər sistemi tətbiq edilməyə başlandı.

Artıq illər hər 120 ildə bir dəfə əlavə edilirdi (bu isə çox nadir bir praktika idi).

Zərdüştilik təqvimində ayların adları Allahın və müqəddəs varlıqların sifətləri və qüdrətləri ilə bağlıdır. Hər ayın adı müqəddəs Ahura Mazda ilə əlaqələndirilən simvolik mənalar daşıyır. Aşağıda bəzi ayların adları verilmişdir:

Farvardin – Ruhi varlıqlar (Fravaşi) ayı, Ordibehesht – Kamillik və müqəddəslik, Khordad – Tamlıq və rifah, Tir – Ulduz və yağışın himayədarı Tishtrya, Mehr – Sevgi və dostluq, Bahman – Yaxşı düşüncə.

Hər ayın 30 gününün hər biri xüsusi bir ada malikdir. Günlərin adları Zərdüştilikdə müqəddəs hesab edilən varlıqların adları ilə əlaqələndirilmişdir, məsələn, Ahura Mazda, Atəş, Su, Torpaq və s. Hər gün müəyyən bir mənəvi varlığı və ya elementi tərənnüm edir.

Zərdüştilik təqvimi baharın başlanğıcı ilə başlayır. Bu gün Navroz (Yeni İl) kimi qeyd olunur və həm də İran Yeni ili ilə üst-üstə düşür (20-21 mart).

Navroz həm dini, həm də mədəni əhəmiyyətə malikdir. Bu bayram zamanı təbiətin yenilənməsi və həyatın başlanğıcı qeyd edilir.

Zərdüşti təqvimi təkcə zamanın ölçülməsi vasitəsi deyil, həm də dini və fəlsəfi simvolizmi daşıyan bir sistemdir:

Təbiətə hörmət:

Təqvimdə günlər və aylar təbiət elementləri (od, su, torpaq və s.) ilə sıx əlaqəlidir. Bu, Zərdüştilərin təbiətə verdikləri əhəmiyyəti əks etdirir.

Ahura Mazda ilə əlaqə:

Ayların və günlərin adları Ahura Mazda və onun yaratdığı müqəddəs varlıqlara bağlıdır, bu da zamanı mənəvi həyatla birləşdirir.

Ritualların təşkili:

Təqvim dini mərasimlərin, xüsusi bayramların və duaların düzgün vaxtını təyin etmək üçün istifadə olunurdu.

Qeyd edək ki, Əhəmənilər imperiyası zamanı Zərdüştilik təqvimi rəsmi təqvim kimi istifadə olunurdu. Bu dövrdə o, inzibati və dini məqsədlər üçün geniş tətbiq edilirdi.

Sasani imperiyası zamanı təqvimdə artıq illər sistemi tətbiq olunmağa başlandı. Bu dövr Zərdüştilik təqviminin inkişafında mühüm rol oynadı.
İslamın İranda yayılmasından sonra Zərdüştilik təqvimi rəsmi statusunu itirdi, lakin Zərdüştilik ardıcılları tərəfindən istifadə edilməyə davam edildi.

12. Fransız Respublikası təqvimi

Böyük Fransa inqilabından sonra 5 oktyabr 1793-cü ildə Milli Konvent tərəfindən verilmiş dekretlə Fransada tətbiq olunmağa başlanılmış təqvimdir və Fransız İnqilabı zamanı (1793-1805) istifadə edilmişdi. Fransa respublikaçı təqvimi 1 yanvar 1806-cı ildə Napoleon Bonapart tərəfindən ləğv edilmişdir. Təqvim Jilber Rommun rəhbərliyi altında hazırlanmışdır. Məqsəd dini xristian təqvimi yerinə ateist və materialist təqvim yaratmaq olmuşdur.

Təqvimin yaradılması ilə 1792-ci ilin 22 sentyabrı (payız bərabərlik günü) "İl 1" olaraq qəbul edildi. Bu gün həm də Fransada monarxiyanın devrilməsi və respublikanın elan olunması ilə üst-üstə düşürdü.

İldə 12 ay, hər ayda 30 gün və əlavə 5-6 gün olurdu.

Hər ayın adı təbiət hadisələrini və kənd təsərrüfatı ilə bağlı olan anlayışları ifadə edirdi:

Payız ayları: Vendémiaire (Üzüm yığımı), Brumaire (Duman), Frimaire (Don)

Qış ayları: Nivôse (Qar), Pluviôse (Yağış), Ventôse (Külək)

Yaz ayları: Germinal (Cücərmə), Floréal (Çiçəkləmə), Prairial (Çəmənlik)

Yay ayları: Messidor (Toxum), Thermidor (İstilik), Fructidor (Meyvə)

Hər ay 3 həftədən ibarət idi və hər həftə 10 gün idi.

Həftənin adları sadə idi: Primidi, Duodi, Tridi, Quartidi, Quintidi, Sextidi, Septidi, Octidi, Nonidi, Décadi.

Bu, ənənəvi 7 günlük həftəni aradan qaldıraraq kilsə ilə bağlı dini istirahət günlərini (xüsusən bazar gününü) ləğv etmək məqsədi güdürdü.

Təqvimin qüsurlu tərəfləri aşağıdakılar idi:

Çətin qəbul olunması: Kənd yerlərində və ənənəvi cəmiyyətlərdə bu təqvimi tətbiq etmək çətin idi. İnsanlar 7 günlük həftəyə və dini bayramlara alışmışdılar. 10 günlük həftə sistemi xüsusilə işçilər üçün daha az istirahət imkanı yaradırdı.

Artıq illərin mürəkkəbliyi: Artıq illərin hesablanması riyazi olaraq daha çətin idi.

Qüsurlarına görə bu təqvim qısaömürlü oldu. Belə ki, o Napoleon Bonapartın dövründə, 1806-cı ildə ləğv edildi və Fransa yenidən Qriqorian təqviminə qayıtdı.

13. Baha'i təqvimi

Baha’i təqvimi, həmçinin Badi təqvimi adlanır və Baha’i dininin təsisçisi Baha’u’llah tərəfindən yaradılmışdır. Bu təqvim 1844-cü ildə yaradılmış və əsas etibarilə günəşə əsaslanır. Təqvim Baha’i icmasının dini və sosial həyatında mərkəzi rol oynayır. O, unikal quruluşu və simvolizmi ilə fərqlənir.

Hər biri 19 gündən ibarət 19 aydan və əlavə günlərdən ibarətdir. Baha'i dini icması tərəfindən istifadə edilir. 19 rəqəmi Baha’i təqvimində və ümumiyyətlə Baha’i dinində mühüm rəmzi əhəmiyyət daşıyır. Bu rəqəm Allahın birliyini və yaradılışın vahidliyini ifadə edir.

Hər ayın adı Allahın keyfiyyətlərini və sifətlərini ifadə edən sözlərdən ibarətdir. Ay adları fars və ərəb dillərindədir. Məsələn: Bahá – Əzəmət, Jalál – Şöhrət, Jamál – Gözəllik, Núr – İşıq, Kamal – Kamillik, ‘Ilm – Elm,Qudrat – Güc

Baha’i təqvimi 1844-cü ildə başlayan bir dövrə əsaslanır. Bu tarix Baha’i dinində Baba Vəhyinin başlanğıcı kimi qeyd edilir və təqvimin "il 1"i hesab olunur. Məsələn, 2025-ci il Qriqorian təqvimində Baha’i təqvimində 181-ci ilə uyğun gəlir.

Təqvimin strukturunda harmoniya, birlik və bərabərlik kimi dəyərlər əks olunur.

Yunis Xəlilov
Naxçıvan Dövlət Universitetinin “Ümumi Hüquq” kafedrasının müəllimi

Zamanı izləyən ən maraqlı təqvimlər: keçmişdən gələcəyə