Dünya uzun illərdir ölüm hökmünü insan hüquqlarına zidd, köhnəlmiş cəza mexanizmi kimi qəbul etsə də, 2024–2025-ci illərin statistikası göstərib ki, bir çox ölkədə edam cəzası hələ də ədalət sisteminin mərkəzində dayanır. “Amnesty International”n 2024-cü il üzrə son hesabatları edamların sayında ciddi artım olduğunu, xüsusən Yaxın Şərq və Asiya ölkələrində icra olunan edamların əvvəlki illərə nisbətən xeyli artdığını təsdiqləyib. Bu artım təkcə cinayətkarlıqla mübarizənin sərtləşməsi ilə yox, həm də siyasi gərginliklər, təhlükəsizlik böhranları və repressiv hüquq sistemləri ilə izah olunub.

Sfera.az xəbər verir ki, 2024-cü ildə dünyada ən az 1 518 edam icra edilib ki, bu da 2015-ci ildən bəri ən yüksək göstəricilərdən biridir.

Maraqlıdır ki, bu rəqəm rəsmi məlumatlara əsaslanır, amma Çin, Şimali Koreya və Vietnam kimi ölkələrdə məlumatlar məxfi saxlanıldığı üçün real sayın daha yüksək olduğu güman edilir. Ümumilikdə dünya üzrə 150-dən çox ölkə artıq edamı ləğv etsə də, təxminən 50–60 dövlət hələ də ölüm hökmünü qanunvericilikdə saxlayır.
2024-cü ildə edamların çoxu cəmi bir neçə ölkənin payına düşüb - İran, Səudiyyə Ərəbistanı, Çin, İraq və Sinqapur.

Xüsusilə narkotik qaçaqmalçılı ilə bağlı ittihamlar üzrə verilən edam hökmlərinin artması diqqət çəkib. “Amnesty”nin məlumatına görə, 2024-cü ildə qeydə alınan icraların əhəmiyyətli hissəsi məhz narkotik cinayətləri ilə bağlı olub. Bu isə beynəlxalq hüququn “ən ağır cinayətlər” meyarına uyğun gəlmir və geniş tənqid doğurub.

İran

İran dünya üzrə edamların yarıdan çoxunu həyata keçirən ölkə olaraq ön sıradadır. Burada ölüm hökmü təkcə qətllərə görə deyil, həm də, narkotik maddələrlə bağlı cinayətlərə, “şəriət qanunlarının pozulması” sayılan əməllərə, dövlətə qarşı fəaliyyətlərə, bəzi hallarda dini və mənəvi xarakterli ittihamlara görə tətbiq edilib.
İranın narkotiklərlə mübarizə qanunları dünyanın ən sərtlərindən hesab olunur və çox vaxt insan hüquqları təşkilatları tərəfindən “siyasi təsirli cəza mexanizmi” kimi qiymətləndirilib.

Səudiyyə Ərəbistanı

Edamların sayının ən çox artdığı ölkələrdən biri də Səudiyyə Ərəbistanıdır. Ölkə həm qətllərə, həm də narkotik maddələrlə bağlı cinayətlərə görə edam verir. “Şəriət əsaslı hüquq sistemi”ndə bəzi əməllər də ölüm cəzası ilə nəticələnə bilir. Məsələn, terror fəaliyyəti, dövlətə qarşı cinayətlər, zorakı olmayan narkotik qaçaqçılığı.
Bu ölkədə 2024-cü ildə narkotiklə bağlı edamların yenidən artması beynəlxalq narahatlıq doğurub.

İraq

İraq edam cəzasının ən aktiv tətbiq olunduğu ölkələrdəndir. Ölüm hökmlərinin əsas səbəblərində isə terrorizm və İŞİD-lə əlaqəli ittihamlar, qətl, dövlət təhlükəsizliyinə qarşı ağır cinayətlər dayanıb.
Regionda uzunmüddətli münaqişələr və radikal qruplarla bağlı təhlükələr edam cəzasının tez-tez verilməsinə şərait yaradıb.

Çin

Çin edam cəzasını geniş tətbiq edən ölkələrdəndir, lakin rəsmi statistika açıqlanmır. Mövcud məlumatlara görə edamlar əsasən, qətl, narkotik maddələrlə bağlı cinayətlər, korrupsiya, ağır iqtisadi cinayətlərlə bağlı həyata keçirilir. Ekspertlər hesab edir ki, Çində hər il dünya üzrə bütün digər ölkələrin toplamından daha çox edam icra olunur.

Sinqapur

Sinqapurda narkotik qaçaqçılığına görə ölüm hökmü avtomatik şəkildə tətbiq oluna bilir və bu ölkə narkotik qanunvericiliyin ən sərt olduğu dövlətlərdən biridir. 2024-cü ildə də bir neçə edam məhz narkotik maddələr üzrə icra edilib.

Yaponiya

Yaponiya edamı yalnız qəsd və ağır cinayətlərə görə tətbiq edir. Edamlar az olsa da, ölkədə proses tam bağlı qapılar arxasında həyata keçirilir və bu səbəbdən beynəlxalq humanitar təşkilatlar Yaponiyanı “şəffaf olmayan edam sistemi”nə görə tənqid edir.

Misir və bəzi Afrika ölkələri

Misirdə terrorla mübarizə adı altında yüzlərlə adam edam hökmü alır və çox vaxt məhkəmə prosesləri ilə bağlı ciddi suallar yaranır. Bir çox Afrika ölkəsində isə edam cəzası qanunda qalsa da, icra nadir hallarda olur. Lakin 2024–2025-ci illərdə bir neçə dövlət təhlükəsizlik vəziyyətini əsas gətirərək ölüm hökmünü yenidən gündəmə daşıyıb.

Amerika Birləşmiş Ştatları

ABŞ-də də bəzi ştatlarda (məsələn, Texas, Alabama) ölüm hökmü tətbiq edilir, baxmayaraq ki, bir çox ştat onu ləğv edib və ya moratorium elan edib.

Pakistan

Pakistan ölüm hökmünü qanunvericiliyindən tam çıxarmayan ölkələrdən biridir. Lakin son illərdə həm cəzanın tətbiqi, həm də onun əhatə dairəsi ilə bağlı ciddi dəyişikliklər qeydə alınıb. Bir tərəfdən, edamların sayı kəskin şəkildə azalıb, digər tərəfdən isə parlament bəzi cinayətlər üzrə ölüm cəzasını ləğv edib. Rəsmi sənədlərə görə, ölkədə son illər faktiki olaraq edam icrası həyata keçirilmir. 2020–2022-ci illərdə heç bir edam qeydə alınmayıb. Bu, Pakistanın hələ də ölüm hökmünü tətbiq edən ölkələr siyahısında olsa da, onun real icrasından uzaqlaşdığını göstərir. Qadının ictimai yerdə zorla soyundurulması, qaçırılmış şəxsi gizlətmə, insan alveri ilə bağlı bəzi hallar kimi maddələr üzrə ölüm hökmü ömürlük həbs və yüksək məbləğdə cərimə ilə əvəz olunub.
Beynəlxalq təşkilatlar bildirib ki, ölüm hökmü cinayətin azalmasına sübut olunmuş təsir göstərmir, əksinə, daha çox siyasi təzyiq və qorxu mexanizmi kimi işlədilir.

Bəsti Rəfizadə
Sfera.az

Edam cəzası tətbiq edən ölkələr – ARAŞDIRMA