Yeni imtahan modeli IX sinif şagirdinə tədris olunan proqrama uyğundurmu? - AÇIQLAMA

2025-ci ildə ümumi orta (9 illik) təhsil səviyyəsi üzrə buraxılış imtahanında xarici dil (ingilis) fənlərindən yeni imtahan modeli tətbiq olunacaq. Belə ki, imtahana 1 dinləmə (4 sual), 1 böyük mətn (5 sual), 3 kiçik mətn (hər biri 1 sual), qrammatika (12 sual), 1 esse (3 şəkil / minimum 35 söz) daxildir. Buraxılış imtahanı demək olar ki, beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılıb.

Bəs IX sinif şagirdinə məktəbdə tədris olunan proqram bu imtahandan keçməyə kifayət edirmi?  

Mövzu ilə bağlı Sfera.az-a açıqlama verən təhsil eksperti Kamran Əsədov bildirib ki, Azərbaycan məktəblərində IX sinif buraxılış imtahanlarında xarici dil fənninin yeni model əsasında qiymətləndirilməsi və beynəlxalq imtahan formatına uyğunlaşdırılması ciddi problemlər yaradacaq:

"Yeni modelə əsasən, şagirdlər dinləmə, oxu, qrammatika və yazı bacarıqlarını nümayiş etdirməli olacaqlar. Bu dəyişikliklərin əsas məqsədi şagirdlərin xarici dili yalnız nəzəri qaydalar səviyyəsində deyil, real ünsiyyət bacarıqları çərçivəsində mənimsəməsini təmin etməkdir. Lakin sual yaranır: Azərbaycan məktəblərində xarici dilin tədrisi şagirdləri bu səviyyəyə çatdırmağa yetərlidirmi?

Məktəblərdə xarici dilin öyrədilməsi illərdir ki, problemlərlə qarşılaşır. Dərs saatlarının məhdudluğu, tədris proqramının praktiki bacarıqlara yönəlməməsi, müəllimlərin yeni metodologiyalara tam yiyələnməməsi və texniki imkanların yetərsizliyi səbəbindən şagirdlərin böyük əksəriyyəti məktəbdə öyrəndikləri biliklərlə yüksək səviyyədə xarici dil bacarıqları qazanmır. 2024-ci ildə Azərbaycanda keçirilən buraxılış imtahanlarının nəticələrinə əsasən, ingilis dili fənnindən 30 bal üzərindən orta göstərici 16 bal olub ki, bu da imtahan verənlərin əhəmiyyətli bir hissəsinin dili lazımi səviyyədə mənimsəmədiyini göstərir. Şagirdlərin 60%-dən çoxu isə qrammatika tapşırıqlarında çətinlik çəkir və yazı bacarıqlarına dair tapşırıqlarda minimal nəticə göstərir".

K.Əsədovun sözlərinə görə, dinləmə bacarıqlarının imtahana daxil edilməsi beynəlxalq dil imtahanlarına uyğun olsa da, ölkədə xarici dil dərslərində bu bacarığın inkişaf etdirilməsi üçün yetərli resurslar yoxdur:

"Dövlət məktəblərində əksər ingilis dili dərslərində dinləmə fəaliyyətləri ya ümumiyyətlə aparılmır, ya da çox məhdud şəkildə həyata keçirilir. Bunun əsas səbəbi texniki təminatın zəif olmasıdır. Bir çox məktəblərdə sinif otaqlarında audio və ya multimedia vasitələri yoxdur. Müəllimlərin dinləmə bacarıqlarını inkişaf etdirmək üçün istifadə edə biləcəyi resurslar məhduddur və çox zaman müəllimlər bu komponenti tamamilə atlayır. Bu isə şagirdlərin dinləmə suallarına hazırlaşmasını çətinləşdirir və onların repetitor dəstəyinə möhtac qalmasına səbəb olur.

Oxu bacarıqları üzrə testlər daha kompleks mətnlər üzərində qurulub. Şagirdlərdən böyük bir mətn və üç kiçik məqalə oxuyaraq suallara cavab vermələri tələb olunur. Buradakı əsas çətinlik mətnlərdə təqdim olunan informasiyanın təhlil edilməsinin və başa düşülməsinin tələb edilməsidir. Azərbaycan məktəblərində ingilis dili dərslərində oxu bacarıqları əsasən məhdud mətnlər üzərində qurulduğu üçün şagirdlər bu tip tapşırıqlara tam hazır olmurlar. Beynəlxalq təcrübədə isə məsələn, Finlandiyada məktəb dərslərində şagirdlərə müxtəlif mövzularda mətnlər oxutdurulur, onların məzmunu analiz edilir və sinif müzakirələri təşkil olunur. Azərbaycan məktəblərində isə bu praktika geniş yayılmayıb, şagirdlər əsasən imtahana yönəlmiş qapalı tipli testlər üzərində çalışır”.

Ekspertin fikrincə, qrammatika tapşırıqları imtahanın ənənəvi komponentlərindən biri olsa da, dil öyrənmənin əsas məqsədi qrammatik qaydaları əzbərləmək deyil, onları praktiki ünsiyyətdə istifadə edə bilməkdir:

“Ancaq mövcud tədris proqramlarında dil qrammatika mərkəzli şəkildə öyrədilir. Nəticədə, şagirdlər qrammatikanı müstəqil qaydalar şəklində öyrənir, lakin onu real danışıq və yazıda tətbiq etməkdə çətinlik çəkirlər. ABŞ və Böyük Britaniyada isə əksinə,  orta məktəb səviyyəsində dil öyrənmə daha çox kommunikativ metodlarla həyata keçirilir. Orta məktəblərdə şagirdlər müxtəlif layihələr və interaktiv tapşırıqlar vasitəsilə dili daha praktik öyrənirlər. Azərbaycanda isə qrammatikanın tətbiqi üzərində qurulmuş metodologiyanın yayılmaması bu komponentdə şagirdlərin zəif nəticə göstərməsinə gətirib çıxarır”.

O həmçinin bildirib ki, yazı bacarığı üzrə imtahan tələbləri IX sinif şagirdləri üçün kifayət qədər çətindir:

“Şagirdlər üç şəkilə əsasən, minimum 35 sözlük esse yazmalıdırlar. Bu, beynəlxalq IELTS və TOEFL imtahanlarında istifadə edilən yazı tapşırıqlarına bənzəyir. Lakin Azərbaycan məktəblərində şagirdlərə yazı vərdişlərini inkişaf etdirmək üçün kifayət qədər imkan yaradılmır. Çox vaxt müəllimlər dərs proqramı çərçivəsində yalnız qısa cümlələr yazdırır və inşa yazma məşğələləri təşkil olunmur. Bu isə onların imtahan zamanı yazılı ifadə bacarıqlarını lazımi səviyyədə nümayiş etdirməsinə mane olur. Məsələn, Almaniya və Fransa məktəblərində şagirdlər mütəmadi olaraq esse yazır və bu bacarıqlar üzərində inkişaf etdirilir. Azərbaycanda isə bu sahədə proqram yetərli olmadığından şagirdlərin yazı tapşırıqlarında zəif nəticə göstərməsi gözləniləndir. Beynəlxalq təcrübədə dil imtahanları şagirdlərin məktəb proqramı çərçivəsində öyrəndikləri bacarıqları yoxlamaq üçün təşkil edilir. Məsələn, Estoniyada buraxılış imtahanları məktəb tədris proqramına uyğunlaşdırılmış şəkildə həyata keçirilir və şagirdlər üçün əlçatan resurslar mövcuddur. Azərbaycanda isə yeni imtahan modeli beynəlxalq standartlara yaxınlaşdırılsa da, məktəb tədris proqramı və şagirdlərin bu tələbləri qarşılamaq üçün aldığı təhsil hələ bu səviyyədə deyil. Mövcud vəziyyətdə şagirdlər məktəb tədrisi ilə deyil, əlavə hazırlıq kursları və repetitor dəstəyi ilə yüksək nəticə əldə etməyə məcbur olurlar”.

Mütəxəssis vurğulayıb ki, mövcud problemi həll etmək üçün ilk növbədə məktəb tədris proqramı buraxılış imtahanlarının tələblərinə uyğun şəkildə yenilənməlidir:

“Dinləmə bacarıqlarının inkişafı üçün məktəblərdə texniki avadanlıqlar təmin edilməli, interaktiv oxu və yazı tapşırıqları artırılmalı, qrammatika öyrədilməsi kommunikativ metodlarla birləşdirilməlidir. Müəllimlərin yeni təlim metodlarına yiyələnməsi üçün əlavə kurslar təşkil olunmalı və onların sinifdə müasir metodlardan istifadə etməsi təşviq edilməlidir. Əks halda, buraxılış imtahanlarında nəticələr aşağı olacaq və bu, repetitor bazarının daha da böyüməsinə səbəb olacaq.

Xarici dil biliyinin qiymətləndirilməsi vacibdir və şagirdlərin dili real ünsiyyətdə istifadə etməsini yoxlamaq məqsədəuyğundur. Lakin bu yalnız imtahan modelinin mürəkkəbləşdirilməsi ilə deyil, eyni zamanda məktəb tədris proqramının bu tələblərə uyğunlaşdırılması ilə həyata keçirilməlidir. Əks halda, yeni buraxılış imtahan modeli əksər şagirdlər üçün əlavə çətinliklər yaradacaq və onların repetitor yanına getmək məcburiyyətini daha da artıracaq. Bu isə təhsildə bərabərsizliyi dərinləşdirəcək və sosial-iqtisadi vəziyyətdən asılı olaraq şagirdlərin imtahan nəticələrində kəskin fərqlər yaradacaq”.

Firuzə Əliyeva