İranın Cənubi Qafqazda aktivləşməsi şübhəsizdir. Rəsmi Tehran regional geosiyasi vəziyyətə daha geniş və güclü şəkildə müdaxilə etməyə başlayıb. Bununla İran siyasətçilərin və ekspertlərin cavab tapmağa çalışdığı ümumi geosiyasi mənzərəyə də qeyri-müəyyənliklər daxil edib.

Məsələ burasındadır ki, İranın Cənubi Qafqazdakı fəaliyyəti daim neqativ kimi qiymətləndirilir. Rəsmi Tehran yeni regional təhlükəsizliyin yaradılmasına və əməkdaşlığın inkişafına töhfə vermir. Onun əməlləri radikal dini məzmun daşıyır və Cənubi Qafqaz ölkələrinin dünyəvi dövlətçiliyini məhv etməyə yönəlib. Qlobal geosiyasət kataklizmləri fonunda bu tendensiya çox təhlükəli proses kimi qəbul edilir. Ona görə də İranın Cənubi Qafqaz siyasətinin əsas motiv və məqsədlərini üzə çıxarmaq heç də asan iş deyil. Burada rəsmi Tehranın siyasətinin əsas istiqamətlərini konkret ifadə edən bir neçə amili ayırmaq olar. Etiraf etmək lazımdır ki, müasir geosiyasi baxımdan bu amillər kifayət qədər təhlükəli risklər daşıyır.

Əvvəla, görünən odur ki, İran təcavüzkar Rusiya ilə sıx əməkdaşlıq edir. Bu tezisin məntiqi kifayət qədər sadədir: Rusiya və İran müstəqil Ukraynaya qarşı müharibə aparmaqda əməkdaşlıq edirlər, hər iki ölkə Qərbin Şərqi Avropa və Cənubi Qafqazda regional təhlükəsizlik sisteminin yaradılmasında iştirakını istəmir. Üstəlik, İran və Rusiyada dövlət quruluşu forması qeyri-demokratik, idarəetmə forması avtoritar-diktaturadır. Ona görə də İran və Rusiya üçün Qərb və onun mövqeyi geosiyasi, siyasi, ideoloji və idarəçilik müstəvisində təhlükədir. Beləliklə, bu dövlətlərin əməkdaşlığı heç də təəccüblü deyil.

Eyni zamanda, onların arasında nəinki tarixi köklərə malik, hətta bu ölkələrin Cənubi Qafqazdakı geosiyasi maraqları ilə də uyğun gəlməyən bəzi ziddiyyətli məqamlar var. İran regionda təkbaşına Rusiyanın hökmran olmasını istəmir. Rusiya isə İran kimi onunla eyni gücə malik olmayan bir ölkə ilə bərabər səviyyədə olmaq istəmir. Üstəlik, İran Avropa və İsraillə qatı düşmən mövqeyindədir. Daha bir mühüm regional amil var; bu, həm Cənubi Qafqazın lideri, həm Avropanın enerji sektorunda strateji tərəfdaşı, həm də Rusiya ilə strateji sənəd imzalayan ölkə kimi Azərbaycandır.

Rusiya Azərbaycanın Qərbə, Türkiyəyə, İsrailə, hətta İranla yaxınlaşmasını istəmir. Ola bilsin ki, bu səbəbdən Rusiya rəsmi Tehranın təzyiqi ilə Azərbaycanın İran qazancını saxlamaqdan Rusiyaya üz tutacağına ümid edərək, İranın regionda fəallaşmasına töhfə verib. Əgər belə bir məqsəd var idisə, proseslərin məntiqindən də göründüyü kimi, Moskva və Tehran açıq-aşkar səhv hesab edirdilər - Azərbaycan İsraildə nəinki səfirliklər açır, həm də bu ölkə ilə hərbi-texniki əməkdaşlığı inkişaf etdirir.

Amma Azərbaycanın reaksiyası bununla məhdudlaşmır. Rəsmi Bakı artıq İran səfirliyinin 4 əməkdaşını persona non qrata elan edib. Onlar 48 saat ərzində Azərbaycan Respublikasının ərazisini tərk etməli olublar.

Onda belə çıxır ki, Rusiya və İran ancaq Azərbaycanla münasibətləri korlayıb, eyni zamanda Qərbin və İsrailin mövqelərinin möhkəmlənməsinə töhfə verib. Unutmaq olmaz ki, Azərbaycan və Türkiyə əsl strateji müttəfiqlər olaraq qalırlar, bu istiqamətdə mənfiyə doğru heç bir dəyişiklik yoxdur və gözlənilmir.
Nəhayət, İranın Azərbaycana qarşı destruktiv hərəkətləri Gürcüstanın strateji qonşusuna münasibətini dəyişməyib. Azərbaycan və Gürcüstan dövlət başçıları Qəbələ şəhərində keçirdikləri son görüşdə ölkələr arasında əməkdaşlığı inkişaf etdirmək istəklərini bir daha təsdiq etdilər.

Baxmayaraq ki, rəsmi Tehran bütün məsələlərdə Ermənistanı dəstəkləyir, maraqlıdır ki, İranın Cənubi Qafqazda aktivləşməsi Ermənistan üçün də real geosiyasi dividentlər gətirmir. Buna səbəb Ermənistanın Qərbə doğru can atmasıdır. Rəsmi İrəvan başa düşür ki, İranla uzağa getmək olmaz və hər an Qərb dövlətlərindən və İsraildən İrana zərbələr gözləmək lazımdır. Ona görə də İranla Ermənistan arasında müttəfiqlik daha çox şifahi xarakter daşıyır. Amma bununla belə, ekspertlər əmindirlər ki, İranla Ermənistan arasında əməkdaşlıq Cənubi Qafqaza heç bir fayda verməyəcək.

Bu prosesdə, qəribə də olsa, Ukrayna-İran münasibətlərinin hazırkı vəziyyəti mühüm rol oynayır. Ukrayna coğrafi cəhətdən Şərqi Avropada yerləşir. Amma, birincisi, Qara dəniz vasitəsilə Cənubi Qafqazla həmsərhəddir, ikincisi, Gürcüstan və Azərbaycanla sıx əməkdaşlıq edir, üçüncüsü, Ukrayna Qərb tərəfindən Rusiyanın Avropaya təcavüzünün genişlənməsinə müqavimət qalası kimi qəbul edilir. İran isə öz hərbi texnikası və mütəxəssisləri ilə işğalçı Rusiyaya kömək edir. Bu, avtomatik olaraq rəsmi Kiyevin özünə cavab reaksiyasına səbəb olur.

Qeyd olunan tendensiyaları ümumiləşdirərək, İranın Cənubi Qafqazda geosiyasi aspektdə rolu ilə bağlı bəzi tezisləri qeyd etmək olar.Təcavüzkarlığı və terror taktikası ilə Azərbaycana təsir etməyə çalışan rəsmi Tehran nəinki bölgədəki mövqelərini möhkəmləndirdi, həm də bu region ölkələrinə əvvəlki nüfuzunu itirməyə başlayıb.

Azərbaycan terror aktları ilə Azərbaycan cəmiyyətində sabitliyi pozmağa yönəlmiş hər bir cəhdin qarşısını qətiyyətlə alıb. Azərbaycanın hüquq-mühafizə orqanları terrorun konkret iştirakçılarını müəyyənləşdirir və cavab tədbirləri görür.

İndi İran adi azərbaycanlının fikrincə düşmənçilik, terror və sabitliyi pozan mənbədir. Beləliklə, rəsmi Tehran açıq şəkildə Qərbə və İsrailə uduzur.
Aydın olur ki, İranla Rusiya arasında geosiyasi əməkdaşlıq heç bir nəticə vermir. Onlar həm Azərbaycanı, həm də Gürcüstanı itirirlər. Bu tarixi mərhələdə regionda Qərblə rəqabət aparmaq şansı yoxdur. Rusiya ilə İran arasındakı əməkdaşlığın nə siyasi, nə iqtisadi, nə ideoloji, nə də geosiyasi baxımdan Qərb və İsrail qarşısında heç bir üstünlüyü yoxdur.

Nəhayət, İran Cənubi Qafqazda fəal geosiyasi qüvvə kimi qalmaq imkanını praktiki olaraq itirir. Formal olaraq, təbii ki, o, müxtəlif geosiyasi konfiqurasiyalarda iştirak edəcək. Amma çətin ki, dünyanın güclü geosiyasi mərkəzləri İran faktorunu, məsələn, 30 il əvvəlki kimi ciddi qəbul etsinlər. Tehran bu baxımdan gələcəyə, hətta keçmişə doğru getmir - sadəcə olaraq, hərtərəfli dağılır.

Ukrayna maliyyə nazirinin müşaviri,

Ukrayna Maliyyə Nazirliyi yanında Maliyyə İdarəetmə Akademiyasının vitse-prezidenti Azər Xudiyev