Zərif cinsin təhsil problemi: Azərbaycanda qızları məktəbə cəlb etmək üçün hansı işlər görülür?
Qızların təhsilinə sərmayə qoymaq icmaları, ölkələri və hətta bütün dünyanı dəyişir. Çünki qızların keyfiyyətli təhsilə çıxışının təmin edilməsi onların şəxsi inkişafı, səlahiyyətlərinin artırılması və cəmiyyətin ümumi inkişafı üçün vacibdir. Belə ki, təhsil alan qızların gənc yaşda ailə qurmaq ehtimalı az, sağlam, məhsuldar həyat sürmək ehtimalı daha çoxdur. Onlar daha yüksək gəlirlər qazanır, özləri və ailələri üçün daha yaxşı gələcək qururlar.
Qızların təhsili məsələsinin bu qədər diqqətdə olmasına baxmayaraq, təhsildə gender bərabərsizliyi hələ də davam edir.Dünyada 32 milyon ibtidai məktəb və 67 milyon tam orta məktəb yaşında olmaqla 129 milyon qız məktəbə getmir. Təhsil almayan qızların 54%-i böhrandan təsirlənən ölkələrdə yaşayır. Uzun sürən münaqişələr, müharibələr qızların məktəbdən qalmasına səbəb olur və təhsildə gender boşluqları yaradır. Münaqişənin təsirinə məruz qalan ölkələrdə qızların məktəbdən kənarda qalma ehtimalı təsirə məruz qalmayan ölkələrdə yaşayan qızlara nisbətən iki dəfə artıqdır.
Qızların təhsilinə maneələr – yoxsulluq, erkən nikahlar və gender əsaslı zorakılıq - ölkələr və icmalar arasında dəyişir. Yoxsulluq qızın təhsil ala bilməsini və ya başa vura bilməsini müəyyən edən ən mühüm amillərdən biridir. Tədqiqatlar ardıcıl olaraq təsdiqləyir ki, ailənin aşağı gəliri, ucqar yerlərdə yaşamaq, əlillik və etnik-linqvistik azlıq qrupuna mənsub olmaq qızların təhsil almasına və ya başa çatdırmasına mane olur.Kasıb ailələr çox vaxt oğlan uşaqlarının təhsilinə sərmayə qoymağa üstünlük verirlər.
Qlobal miqyasda işçi qüvvəsində iştirak nisbətlərində də böyük gender fərqi var. Bu hal, xüsusilə Cənubi Asiya, Yaxın Şərq və Şimali Afrikada müvafiq olaraq 24% və 20% ilə kəskin şəkildə müşahidə olunur. Latın Amerikası (53%) və ya Şərqi Asiya (59%) kimi digər bölgələrdə müşahidə olunanları nəzərə alsaq, bunlar dəhşətli dərəcədə aşağı göstəricilərdir və bu, hələ də kişilərin göstəricilərindən aşağıdır.
Məktəblərdə və sinif otaqlarında gender qərəzliliyi qızların ambisiyalarına, cəmiyyətdəki rollarına dair öz qavrayışlarına təsir edən mesajları gücləndirə və əmək bazarında iştirakda bərabərsizliklərə və peşə seqreqasiyasına səbəb ola bilər. Gender stereotipləri məktəbdə və sinifdə öyrənmə mühitinin dizaynı və ya uşağın məktəbindəki müəllimlər, işçilər və həmyaşıdlarının davranışı vasitəsilə ötürüldükdə, bu, akademik performansa və təhsil sahəsi seçiminə davamlı təsir göstərməyə davam edir.
Zorakılıq həm də qızların təhsil almasına və təhsilini başa vurmasına mane olur. Bəzən qızlar məktəbə qədər uzun məsafələr piyada getməyə məcbur olurlar, bu da onları zorakılıq riskinin artmasına səbəb olur. Ən son məlumatlara görə, hər il təxminən 60 milyon qız məktəbə gedərkən və ya məktəbdən qayıdarkən cinsi təcavüzə məruz qalır. Təxminən hər il 246 milyon uşaq məktəbdə və ya məktəb ətrafında zorakılığa məruz qalır. Məktəblə bağlı gender əsaslı zorakılığa son qoyulması vacibdir. Yeniyetmələrin hamiləliyi cinsi zorakılıq və ya cinsi istismarın nəticəsi ola bilər. Hamilə qalan qızlar çox vaxt öz icmalarının güclü damğası və hətta ayrı-seçkiliyi ilə üzləşirlər. Qeyri-bərabər gender normaları ilə ağırlaşan stiqma yükü qızların məktəbi erkən tərk etməsinə və geri qayıtmamasına səbəb olur.
Gender bərabərliyinə əsaslanan təhsil sistemləri məktəblə bağlı gender əsaslı zorakılığın və zərərli təcrübələrin, o cümlədən erkən nikahlarının azalmasına da töhfə verə bilər.Erkən evlilik kritik problemdir. Gənc yaşda ailə quran qızların məktəbi tərk etmə, ali təhsil almama ehtimalı gec evlənən həmyaşıdlarına nisbətən daha yüksəkdir. Onların həmçinin gənc yaşda uşaq sahibi olma ehtimalı daha yüksəkdir və tərəfdaşları tərəfindən daha yüksək səviyyədə zorakılığa məruz qalırlar. Bu da öz növbəsində övladlarının təhsilinə və sağlamlığına, eləcə də karyerasına təsir göstərir.
Son hesabata görə, hər gün 18 yaşına çatmamış 41 mindən çox qız ailə qurur. Bu təcrübəyə son qoyulması qadınların gözlənilən təhsil səviyyəsini və bununla da onların potensial qazanclarını artırar. Hesabatın hesablamalarına görə, erkən nikahlara son qoyulması hər il 500 milyard ABŞ dollarından çox fayda gətirə bilər.
Pandemiya da qızların sağlamlığına və rifahına mənfi təsir göstərir
Mövcud tədqiqatlar göstərir ki, pandemiya zamanı qızlara və qadınlara qarşı zorakılıq halları artıb və bu onların sağlamlığını, təhlükəsizliyini və ümumi rifahını təhlükə altına alıb. Qərbi Afrikada 2014-2016-cı illərdə Ebola epidemiyası zamanı məktəblərin bağlandığı və karantin tətbiq edildiyi üçün qadınlar və qızlar daha çox cinsi zorakılıq və istismara məruz qalıblar. Ebola epidemiyası zamanı yeniyetmə hamiləliklərinin artması məktəblərin bağlanması ilə əlaqələndirilib. Məktəblər yenidən açıldıqdan sonra bir çox hamilə qızın məktəbə qayıtması qadağan edilib. Məktəblərin bağlanması səbəbindən qızlar evdə qaldıqları üçün onların ev işlərinin yükü artıb və nəticədə dərs oxumaq əvəzinə ev işlərinə daha çox kömək ediblər. Bu, valideynləri, xüsusən də qızların təhsilinə aşağı qiymət verənləri hətta məktəblər açıldıqdan sonra da qızlarını evdə saxlamağa təşviq edib.
Problemdən çıxış yolları
Hökumətlər qızların təhsilə çıxışını təmin edən siyasət həyata keçirməli, uşaq nikahına, ayrı-seçkiliyə qarşı qanunlar tətbiq etməli və qızların təhsili üçün resurslar ayırmalıdır. Qızlar üçün təhlükəsiz və əlverişli təhsil mühiti yaratmaq məqsədilə məktəblər təkmilləşdirilməlidir. Qərəzləri aradan qaldırmaq, inklüziv tədris metodlarını təşviq etmək və qızlara görə dəstəkləyici öyrənmə mühitləri yaratmaq üçün gender əsaslı müəllim hazırlığı proqramları təmin edilməlidir.Təhsilin fərdlər və cəmiyyət üçün faydalarını vurğulayaraq, qızların təhsilinə mane olan zərərli sosial-mədəni norma və ənənələrə etiraz etmək üçün məlumatlılıq artırılmalıdır. Eyni zamanda, iqtisadi cəhətdən imkansız qızların təhsillərini başa vurmalarına kömək etmək üçün təqaüd proqramları, qrantlar və maliyyə stimulları yaradılmalıdır.
Valideynlər, icmalar və yerli təşkilatlar qızların təhsilinə dəstək olmaq, maneələri aradan qaldırmaq, qızların məktəbə qəbulunu təşviq etmək üçün cəlb edilməlidir. Uzaq ərazilərdə və ya böhranlar zamanı qızlara çatmaq üçün onlayn təhsil və distant təhsil kimi texnologiya və innovativ yanaşmalardan istifadə edilməlidir. Hökumətlər qızların təhsilinə üstünlük verməli, kifayət qədər vəsait ayırmalı, inklüziv siyasət aparmalı və təhsildə gender paritetinə nail olmaq istiqamətində irəliləyişə nəzarət etməlidir.
Dünyada və Azərbaycanda qızların təhsilinə dəstək üçün bir çox proqramlar və təşəbbüslər mövcuddur.
UNICEF qızların təhsilinə dəstək olmaq üçün müxtəlif proqramlar həyata keçirir. Bu proqramlar arasında təhsil infrastrukturlarının inkişafı, müəllimlərin təlimi və valideynlərin maarifləndirilməsi kimi tədbirlər yer alır. UNESCO-nun müxtəlif layihələri qızların təhsil hüquqlarının qorunmasına və onları təhsil almağa təşviq edir. Global Partnership for Education inkişaf etməkdə olan ölkələrdə təhsilin inkişafına maliyyə dəstəyi verir. Malala fondu qızların təhsil hüquqlarını müdafiə edir və onların məktəbə davamiyyətini təmin etmək üçün müxtəlif layihələr həyata keçirir. CARE qızların təhsili və qadınların iqtisadi gücləndirilməsi sahəsində fəaliyyət göstərir. Girl Rising qızların təhsili və onların gücləndirilməsi məqsədilə müxtəlif məlumatlandırma kampaniyaları və layihələr təqdim edir.
Azərbaycanda isə son illərdə müxtəlif sosial proqramlar, habelə qeyri-hökumət təşkilatlarının və beynəlxalq qurumların layihələri vasitəsilə qızları təhsilə təşviq etmək və onların təhsilə əlçatanlığını artırmaq üçün bir sıra təşəbbüslər həyata keçirilir. Bu layihələr arasında qızların təhsilə cəlb edilməsi, ailələrin təhsil barədə maarifləndirilməsi və təhsil müəssisələrinin infrastrukturunun yaxşılaşdırılması kimi fəaliyyətlər mövcuddur. UNICEF, UNESCO kimi beynəlxalq təşkilatların Azərbaycandakı nümayəndəlikləri qızların təhsili ilə bağlı müxtəlif layihələrə tərəfdaşlıq edirlər. Bu layihələr vasitəsilə qızların təhsilinə mane olan sosial və iqtisadi problemlərin aradan qaldırılması üçün işlər aparılır.
Ölkəmizdə qızların təhsilinə dair bir neçə vacib fakt mövcuddur. Azərbaycanda ibtidai və orta təhsil sahəsində qızların və oğlanların iştirak faizi bərabərdir. Ali təhsildə qızların iştirakı son illərdə artmaqdadır. Ötən il ali təhsil müəssisələrinə sənəd verən abituriyentlərin 49.52 faizini (51 min 506 nəfər) qızlar təşkil edib. Bu göstərici oğlanlarda 50.48 faiz (52 min 498 nəfər) olub. Bəzi bölgələrdə qızların təhsilə çıxışında gender bərabərsizliyi müşahidə oluna bilər.
Son illər Azərbaycan höküməti tərəfindən, ümumiyyətlə, təhsil sistemində mühüm islahatlar həyata keçirilir və bir çox sosial proqramlar icra edilir. Heydər Əliyev Fondunun “Təhsilə dəstək” layihəsi Azərbaycandan əlavə, ölkə xaricində də uğurla icra edilib. Pakistanın Müzəffərabad şəhərinin Rara ərazisində Heydər Əliyev Fondunun inşa etdirdiyi qızlar üçün orta məktəb binası bu işlərə bariz nümunələrdən biridir.
Naxçıvan Qızlar Liseyi bölgədə qızların təhsil səviyyəsinin yüksəldilməsinə və cəmiyyətdə onların rolunun artırılmasına töhfə verən mühüm təhsil müəssisələrindən biridir.
Bundan başqa, Bakı Qızlar Universiteti Azərbaycanda fəaliyyət göstərən özəl ali təhsil müəssisəsidir. Universitetin tarixi 1992-ci ildən başlayır.
Şuşada müstəqil qız məktəbi 1875-ci il oktyabrın 26-da Şuşa əhalisinin təşkil etdiyi “Xeyriyyə cəmiyyəti” tərəfindən təsis edilib. Bu məktəb dini etiqad və mənşəyindən asılı olmayaraq, bütün qızlara təhsil imkanı yaradırdı. Xatırladaq ki, ötən il noyabrın 7-də Prezident İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyeva Şuşa şəhərində “Qızlar gimnaziyası” tarixi abidə binasında həyata keçiriləcək işlərlə tanış olublar.
Ümumilikdə müasir Azərbaycan Respublikasının qanunvericiliyi hər bir vətəndaşın təhsil almasına, bu sahədə geniş imkanlara malik olmasına şərait yaradır.
Nəticədə, qız uşaqlarının təhsilinə sərmayə qoymaq gender bərabərliyinə nail olmaq, sosial tərəqqini təşviq etmək və davamlı cəmiyyətlər qurmaq yolunda transformativ addımdır. Maneələri aradan qaldırmaq, effektiv strategiyaları həyata keçirmək və bütün maraqlı tərəfləri cəlb etməklə biz hər bir qızın inkişaf edə, öz potensialını reallaşdıra və hamı üçün daha parlaq gələcəyə töhfə verə biləcəyi inklüziv təhsil mühiti yarada bilərik.
Unutmayın ki, qızın təhsili təkcə onun həyatını dəyişdirmir, həm də ətrafındakı dünyaya təsir edir. Gəlin birlikdə çalışaq ki, qızları təhsil vasitəsilə gücləndirək, daha ədalətli və firavan gələcək yaradaq.
Yazı Təhsilin İnkişafı Fondunun, Azərbaycan Mətbuat Şurasının və “Azərbaycan müəllimi” qəzetinin “Qızların təhsilinə dəstək” müsabiqəsinə təqdim olunur.
Firuzə Əliyeva
