“Din küçədəki insanlar tərəfindən doğru, filosoflar tərəfindən yanlış, siyasətçilər tərəfindən lazımlı görünür”. Roma filosofu Gənc Seneka hələ əsrlər əvvəl bunu deyib. O dövrdə media anlayışı olsaydı, yəqin ki, bu yanaşmada KİV faktoru da vurğulanardı.

Elə bir ölkədə yaşayırıq ki, hələ kiçik yaşlardan etibarən ailə, ətraf-mühitin təsiri ilə bizdə din anlayışı formalaşır. Müəyyən çağırışlar, rituallar və s. artıq bizi istiqamətləndirməyə başlayır. Yəni dinin təbliğatı artıq bizi inanclı birinə çevirir. Elə buradan yola çıxaraq demək olar ki, dini görüşlərin formalaşmasında əsas təbliğat vasitələrindən biri olan medianın rolu böyükdür.

Lakin maraqlıdır, mediada din hansı formada yer alır, bu istiqamətdə təbliğat, ya təşviqat anlayışı genişdir? Dünya mediası din məsələsində bitərəfliyini qoruyub saxlaya bilir? Suallar çoxdur...

Medianın din təmsilçiliyi...

Adətən jurnalistika ilə tanış olan insanlar üçün ilkin anlayış kimi “dəqiq, qərəzsiz, vicdanlı” sloqanını təqdim edirlər. Bu mənada bu anlayışın bütün mövzulara tətbiq edilməsi, subyektiv yanaşmadan uzaq olmağın labüdlüyü aşılanır. Media təşkilatları cəmiyyətləri bölmək və ya birləşdirmək səlahiyyətinə malikdir. Zaman-zaman xəbər sənayesi göstərib ki, jurnalistika dini icmalar arasında dinc yanaşı yaşama və tolerantlığa kömək edə bilər. Xəbər sənayesini idarə edənlər bilirlər ki, cəmiyyət münaqişədə olarsa, media itirəcək və o qədər əziyyət çəkəcək, çünki o, cəmiyyətin bir hissəsidir. KİV cəmiyyətin rifahında paya malikdir və sülh və harmoniyaya kömək etmək üçün məsuliyyət daşımalıdır. Mediamız hələ də dini konfliktləri necə idarə edəcəyi ilə bağlı fikir ayrılığına düşür, çünki medianın necə məlumat verməsinin ictimai rəyə təsir edəcəyini və gərginliyi alovlandıra biləcəyini nəzərə alır. Bəzi media təşkilatları dini xəbərləri verməkdən yayınır, bəziləri isə dini kimlikləri ləkələyir. Amma bəziləri də ifrata varıb hekayələri tam şəkildə çatdırırdılar, bəziləri materiallarında insanları qəsdən qızışdıran ifadələrdən istifadə edərdilər. Media bütün bu gərginlikləri, münaqişələri çatdırmağa borcludur. O, heç bir məlumatı gizlətməməlidir, lakin xəbərləri çatdıran zaman obyektivlik nümayiş etdirmək, həssas məqamlarda peşəkar davranmaq, gərginliyi artırmamaq lazımdır. Bu, xüsusilə artan dini gərginlik, təqib və artan dini dözümsüzlük şəraitində mühümdür.

Təbliğat necə olmalıdır?

Demokratiyanın dördüncü sütunu kimi media dini azadlığın təmin edilməsinə və dini icmaların hüquqlarını, o cümlədən onların ibadət yerləri tikmək və etiqadlarını yerinə yetirmək hüquqlarını qorumaq üçün hökuməti məsuliyyət daşımalıdır. Media orqanları xidmət etdikləri müxtəlif icmaların həyatı və inancları haqqında daha çox məlumat verməklə ən azı dini icmalar arasında hökm sürən cəhaləti azaltmağa kömək edə bilər. Qarşılıqlı şübhə və dözümsüzlüyün əsas mənbəyi olan cəhalət bütün dinlərdəki ekstremist ünsürlərə qorxudan istifadə etməyə imkan verir. Kütləvi informasiya vasitələri öz cəmiyyətlərindəki inanclar və dini icmalar haqqında daha yaxşı məlumat vermək ənənələrini qurmalıdır. Bununla da bir qrupun digəri haqqında olan pis niyyətli stereotipləri qırıla və qərəzləri aradan qalxa bilər. Media sülhdən danışan mötədil səslərə daha çox, qorxu yaradan radikal və ekstremist qruplara daha az yer verməlidir. Bu mərhələdə aşağıdakı məsələlərə diqqət yetirmək lazımdır:

Dini azadlığa hörmət: Kütləvi informasiya vasitələri din azadlığı prinsiplərini dəstəkləməli və dini təbliğatın fərdlərin hüquqlarını pozmamasını və ayrı-seçkiliyi təşviq etməməsini təmin etməlidir. Məzmun hərtərəfli olmalı və müxtəlif dini baxışları nəzərə almalıdır. Dialoq və anlaşmanı təşviq etmə: İnancları manipulyasiya etmək və ya tətbiq etmək üçün təbliğatdan istifadə etmək əvəzinə, media müxtəlif dini icmalar arasında açıq dialoq, qarşılıqlı anlaşma və tolerantlığı təşviq etməlidir.Əsas diqqət harmoniya və sülhü təşviq etmək üçün hörmət, empatiya və dinlərarası dialoqun inkişafına yönəldilməlidir.

Maarifləndirmək və məlumatlandırmaq: Media ictimaiyyəti müxtəlif dini ənənələr haqqında məlumatlandırmaqda, dini savadlılığı təbliğ etməkdə və müxtəlif inancları daha dərindən başa düşməkdə mühüm rol oynaya bilər. Bu, cəhalət, qərəz və stereotiplərlə mübarizə aparmağa kömək etmək gücündədir.

Faktların dəqiqliyi: Media təşkilatları dini məzmun təqdim edərkən etik standartlara, fakt yoxlama təcrübələrinə və mənbələrin yoxlanılmasına riayət etməlidirlər. Bu, etimadı qorumağa, dezinformasiyadan qaçmağa və əsassız iddiaların və ya ekstremist baxışların yayılmasının qarşısını almağa kömək edir.

Dini hadisələri kontekstləşdirmə: Dini hadisələri işıqlandırarkən, yanlış şərhlərin və ya yanlış təsəvvürlərin qarşısını almaq üçün dini təcrübələrin kontekstini, tarixi arayışını və izahlarını vermək vacibdir.

Sensasiya və qorxu yaratmaqdan çəkinmə: Media dini məsələlərə sensasiyalı bir xarakter verməkdən və ya dini gərginliyin artmasına səbəb ola biləcək qorxu taktikalarından istifadə etməkdən çəkinməlidir. Təqdim olunan material, qarşılıqlı anlaşmanın və dinc yanaşı yaşamağın təşviqinə yönəldilməlidir.

Nümunə: Ölkəmiz adına dini təbliğatın aparılmalı olduğu xüsuslardan biri də işğaldan azad olunmuş ərazilərimizdə dini abidələrə dəyən ziyan, bu sahədə törədilən erməni vandallığıdır. Qarabağ münaqişəsindən sonra dünya bu regionun zəngin mədəni irsinə dağıdıcı təsirin şahidi olub. Əsrlər boyu iman və mədəni kimlik rəmzi kimi hörmət edilən dini abidələrə xeyli ziyan dəyib, məscidlər tövləyə çevrilib. Media olaraq bu məhv aktlarına işıq tutmaq və bu dini obyektlərin qorunub saxlanılmasını və tanınmasını müdafiə etmək bizim borcumuzdur. Vizual dəlillər məhv miqyasını çatdırmaq üçün güclü bir vasitə ola bilər. Zədələnmiş dini obyektləri sənədləşdirən fotoşəkillər və videolar beynəlxalq ictimaiyyəti məlumatlandırmağa və hərəkətə keçməyə sövq edən danılmaz sübut kimi xidmət edir. Jurnalistlər zərərin miqyasını vurğulayan ətraflı şəkillər çəkmək üçün yerli fotoqraflar, irs mütəxəssisləri və QHT-lərlə əməkdaşlıq etməlidirlər. Qlobal auditoriyaya çatmaq üçün jurnalistlər müxtəlif media platformalarından istifadə edə bilər. Məlumat yaymaq və məlumatlılığı artırmaq üçün sosial media kanallarından, onlayn nəşrlərdən və multimedia formatlarından istifadə etmək mümkündür. Yaxşı hazırlanmış icmal məqalələri və sənədli videolar vasitəsilə nüfuzlu şəxslər, təşkilatlar və ictimaiyyətlə əlaqə qurulmalıdır. Bu cür səylər bu abidələrin qorunması və bərpasına yönəlmiş təşəbbüslərə dəstək verə bilər. Media günahkar tərəfin dini abidələrə dəyən ziyana görə məsuliyyətə cəlb edilməsində həlledici rol oynaya bilər. Təqdim olunan görüntülər beynəlxalq konvensiyaların və müqavilələrin pozulmasına sübut göstərilə bilər. Bu məsələləri əhatə etməklə jurnalistlər ədalət mühakiməsini təmin etmək üçün məhkəmə iddialarını və beynəlxalq təzyiqləri təşviq etmək gücünə malikdirlər. Vizual sübut və kontekstləşdirmə ilə media mütəxəssisləri dünyanı münaqişənin dağıdıcı təsirləri barədə məlumatlandıraraq təsirə məruz qalan icmaların səslərini gücləndirməklə, günahkarları məsuliyyətə cəlb etməklə və bərpa səylərini təşviq etməklə gələcək nəsillər, mədəni irsin qorunması üçün məlumatlılığı artıra, dəstəyi səfərbər edə və kollektiv məsuliyyəti gücləndirə bilərlər.

Sosial media və media arasında “dini rəqabət”…

Xəbər və məlumatların yayılmasında internetin və sosial medianın yüksəlişi vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirir. Birinci olmaq üçün şiddətli rəqabətlə onlayn media tez-tez dəqiqliyi qurban verir. Müasir rəqəmsallaşma dövründə sosial media informasiya mübadiləsi, ictimai diskursun formalaşdırılması və geniş auditoriya ilə əlaqə yaratmaq üçün əhəmiyyətli platformaya çevrilib. Bununla belə, dini mövzularda materialların yayımlanmasına gəldikdə, ənənəvi media ilə müqayisədə sosial medianın məhdudiyyətlərini tanımaq vacibdir. Sosial media ani əlaqə və istifadəçi tərəfindən yaradılan məzmun təklif etsə də, çox vaxt peşəkar jurnalistika tərəfindən dəstəklənən dərinlik, dəqiqlik və etik standartlardan məhrumdur. Sosial medianın əsas məhdudiyyətlərindən biri onun qısalığı və nüanslı müzakirələr üçün məhdud yer olmasıdır. Dini məsələlər çox vaxt dərin araşdırma, tarixi kontekst və ənənəvi media orqanlarının təmin edə biləcəyi ekspert təhlilini tələb edir. Jurnalistlər ciddi araşdırmalar və müsahibələr vasitəsilə dini mövzuların mürəkkəbliklərini araşdırmaq üçün daha yaxşı təchiz olunublar və oxuculara sosial mediada yayılan səthi məlumatlardan kənarda hərtərəfli anlayış təqdim edirlər. Sosial media ənənəvi media orqanları ilə müqayisədə dini məsələlərin hərtərəfli işıqlandırılmasında zəifdir. Dərinlik, kontekst, yoxlama, etik mülahizələr, araşdırma və müxtəlif perspektivlər ənənəvi medianın masaya gətirdiyi mühüm elementlərdir. Jurnalistikada sosial medianın məhdudiyyətlərini tanımaq, dini məsələlərin layiq olduqları dərinliyi, dəqiqliyi və nüanslı təhlili almasını təmin etmək çox vacibdir. Jurnalistlər həm ənənəvi medianın, həm də sosial medianın güclü tərəflərini mənimsəməklə, dini mövzularda daha əhatəli və balanslaşdırılmış anlayışı təmin edə, məlumatlı ictimai müzakirəni təşviq edə bilərlər.

Əzizə Zeynal

Qeyd: Yazı Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin Milli Mətbuat Günü münasibəti ilə jurnalistlər arasında “Media və dini təhlükəsizlik” mövzusunda keçirdiyi müsabiqəyə təqdim olunur.