Təsəvvür edin ki, uşaq sahibi olmağı planlaşdırırsınız və sizə daha mükəmməl bir övlada sahib olmaq şansınızı 2 faiz artıran bir embrion seçim metodunun olduğu deyilir. İstifadə edərdiniz? Yeni bir araşdırma göstərib ki, hər on amerikalıdan dördündən çoxu bunu arzulayır.
 

Sfera.az “Prospect”ə istinadən yazır ki, bu, preimplantasiya genetik risk testi (PGT-P) adlı metoda münasibətin öyrənilməsidir. Bu texnologiyanın təkmilləşdirilməsi Denville, Pensilvaniyadakı Geisinger Sağlamlıq Sisteminin bioetikçisi Mişel N. Meyer və onun həmmüəlliflərinim adı ilə bağlıdır. Onların sözlərinə görə, bu texnologiya bəziləri tərəfindən qəbul edilməyəcək.
 

Təbii ki, sağlam düşüncəli insanlar aydınlaşdırıcı suallar verəcəklər. Proses nə qədərə başa gəlir? Bu risklidirmi? Nəzərdə tutulan embrionların implantasiyadan əvvəl genetik olaraq yoxlanılması üçün IVF tələb olunduğuna görə, başqa cür uşaq dünyaya gətirmək lazım olmasa belə, bunu seçərdinizmi? Bunun üçün tədqiqatçılar sorğuda iştirak edən 6823 nəfər üçün bilərəkdən aşağı hədd qoyublar: yəni, tutaq ki, xidmət pulsuzdur, təhlükəsizdir və hər halda IVF-dən istifadə edəcəksiniz. Uşaqlarının kistik fibroz və ya oraq hüceyrəli anemiya kimi nadir, lakin ciddi bir genetik xəstəliyi miras ala biləcəyini bilən cütlüklər üçün preimplantasiya genetik testinin (PGT) əsas metodunun artıq müntəzəm olaraq istifadə edilməsi sizi təsəlli edə bilər. İngiltərədə bu yolla 500-dən çox genetik xəstəlik aşkar edilə bilər və prosedur uşağın sağlamlığına mənfi təsir göstərmir. Bu, genetik manipulyasiya ilə əlaqəli deyil, çünki o, sadəcə olaraq xəstəlik riski olmayan embrionları müəyyən edir.


Ancaq ciddi və çox vaxt həyati təhlükə yaradan irsi xəstəliklərdən qaçmaq üçün texnologiyadan istifadə etmək faydalıdır. Faydalı hesab edilən xüsusiyyətlər (məsələn, zəka) və ya sırf kosmetik (məsələn, göz rəngi kimi) özəlliklər üçün embrionları seçmək üçün istifadə etmək tamamilə başqadır. Bu perspektiv dərin sosial, etik və fəlsəfi suallar açır. Bu, sosial bərabərsizliyi dərinləşdirə bilərmi? Körpələri ən son texnologiya ilə optimallaşdırılmış məhsullara çevirirmi?
 

Yeni araşdırmalar göstərir ki, bu problemlərin həllinə təcili ehtiyac var, çünki bu cür xidmətlər üçün həm texnologiya, həm də bazar artıq mövcuddur.
 

İnsan Embriologiyası İdarəsinin icraçı direktoru Peter Thompson deyir: "Ciddi zərərlərdən qaçınmaq və sözdə təkmilləşdirmə üçün, (məsələn, zəkanın artırılması) embrionların seçilməsi arasında mühüm fərq var". Bəziləri iddia edir ki, bütün bunlara baxmayaraq, bu cür seçim istəyənlərə icazə verilməlidir. Axı biz insanlara imkan veririk ki, uşaqlarını özəl məktəblərə göndərsinlər ki, təhsil baxımından üstün olsunlar, bəs niyə onların müntəzəm çoxalmanın genetik lotereyasından yan keçməsinə imkan verməyək? Bu o demək deyil ki, kimsə uşağın perspektivlərini yaxşılaşdırmaq üçün genofondu pozaraq aldadır. Bu cür fikirlərin də geniş əhatə olunduğu sorğu (genetik müdaxilə) respondentlərin 34%-nin buna hazır olduğunu müəyyən edib.


Digərləri isə 1997-ci ildə çəkilmiş “Gattaca” filmində təsvir olunan gələcəkdən qorxurlar ki, burada əhali genetik seçim və manipulyasiya yolu ilə təkmilləşdirilmiş : “etibarlılar”a və “əlillər”ə bölünür və onlar yuxarıdan kənarlaşdırılır.
 

Bəs yeni texnologiya zəngin bir genetik elita yaratmaq riskini daşıyacaqmı?

Təkmilləşdirmə üçün genetik müayinənin bəzi tərəfdarları və uzaqgörənləri, məhz bu təhlükənin qarşısını almaq üçün texnologiyanın sərbəst şəkildə mövcud olması lazım olduğunu deyirlər.
 

Lakin elmi fantastika ssenarilərinə keçməzdən əvvəl daha sadə bir sual var: biz zəka kimi ən çox arzu olunan xüsusiyyətlər üçün embrionları nə dərəcədə effektiv seçə bilərik? Bu proses ilk növbədə müxtəlifliyi tələb edir.
 

Poligenik əlamətlərə gəldikdə, genetik təhlilə əsaslanaraq, əlamətin özünü necə göstərəcəyinə əmin olmaq mümkün deyil. Bununla belə, genetik məlumatlar bir çox insanlar üçün əlçatan olduqca, getdikcə daha peşəkarlaşırıq. Genom-geniş assosiasiya tədqiqatları (WHA) adlanan texnikadan istifadə etməklə həyata keçirilən bu cür statistik analiz, (isanın malik olduğu bütün müxtəlif gen variantları və həmin şəxsin xüsusiyyətləri) hətta gen variantları və əlamətlər arasında çox zəif assosiasiyaları müəyyən etməyə imkan verir. Bu o deməkdir ki, təkcə xəstəlik riski deyil, genetik komponenti olan istənilən əlamət və əslində intellekt və boydan tutmuş musiqi duyumu və atletizmə qədər demək olar ki, hər hansı bir insan xüsusiyyəti hansısa genetik komponentə malikdir. Məsələn deyə bilərik ki, müəyyən bir genetik profilə malik olan bir insanın 65 yaşına qədər, məsələn, 1,5 metrdən yuxarı böyümə şansı 20 %, ürək problemi inkişaf etdirmə şansı isə 30 %-dir.
 

Bu gen variantları olan hər on nəfərdən üçündə 65 yaşına qədər ürək xəstəliyi inkişaf edəcək. Bəs bu embrion onlardan biri olacaqmı? Heç kim deyə bilməz. Yenə də bu risk 60% olmayacaq, embrionu 30% arasından seçmək məntiqli olardı, elə deyilmi? Bəs əgər ilk embrionun da poligenik diabet göstəricisi daha yüksəkdirsə və ya intellekt göstəricisi daha aşağıdırsa? Elmin bu cür mübadilələri qiymətləndirmək üçün heç bir obyektiv yolu yoxdur. Əlbəttə ki, elm adamları bütün sağlamlıq risk faktorlarını bir ölçüdə birləşdirməyin yollarını tapa bilərlər. Bəs o zaman zəka və atletizm kimi müsbət xüsusiyyətlərlə riskləri necə tarazlaşdırmaq olar?
 

Hər halda, embrionların seçilməsinin həqiqətən nəticələrə təsir edib-etmədiyinə dair şübhələr yaranıb. Avropa Bioinformatika İnstitutunun həm-direktoru Evan Birney deyir: "Mən bu cür embrionun seçilməsi ilə bağlı statistikanın etibarlı olduğunu düşünmürəm. Mən şübhə edirəm ki, faydalar risklərdən üstündür".


Lakin "yüksək intellektli" və "aşağı intellektli" genetik profillərin ehtimal paylanmasında böyük üst-üstə düşdüyünü nəzərə alsaq, valideyn seçiminin istənilən nəticələri verəcəyinə heç bir təminat ola bilməz.

Aysel

Sfera.az