“İran rəsmiləri Zəngəzur dəhlizinin açılması mözusu gündəmə gələndən sonra müxtəlif platformalarda bu dəyişikliyə qarşı olduqlarını açıq və əsəbi formada dilə gətirirlər. Oktyabrın 17-də İnqilab Keşikçiləri Ordusunun Araz çayı sahilində hərbi təlimlərə başlaması da Tehran administrasiyasının Zəngəzur dəhlizi məsələsini milli təhlükəsizlik məsələsi kimi qəbul etdiyi aydın görünür. İranda Zəngəzur dəhlizinin regional və beynəlxalq səviyyədə anti-İran layihəsi olduğuna dair qəti fikir var”.

Sfera.az xəbər verir ki, bu firkirlər İran Araşdırmaları Mərkəzinin (İAM) əməkdaşı, siyasi araşdırmacı Rəhim Fərzama məxsusdur. 

R.Fərzam İAM-ın saytında dərc edilən “İran niyə Zəngəzur dəhlizinə qarşıdır?”  başlıqlı yazısında Zəngəzur dəhlizi ideyasına İranın sərt reaksiyasının səbəblərini izah edib.

Həmin məqaləni təqdim edirik:

- İran mətbuatının demək olar ki, bütün köşə yazılarında və İran rəsmilərinin Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı müsahibələrində bu dəhlizin reallaşmasının regionun geosiyasətini dəyişəcəyi və İran üçün müxtəlif geosiyasi risklər yaradacağı iddia edilir. “NATO dəhlizi”, “Turan dəhlizi”, “Türkiyə NATO-su” kimi adlandırılan Zəngəzur dəhlizi Qərbin İran, Rusiya və Çini mühasirəyə alması üçün irəli sürdüyü layihə kimi şərh olunur. Bu dəhlizin reallaşması ilə NATO-nun Türkiyə və Azərbaycan üzərindən Xəzər dənizinə çıxacağı, İran və Rusiyanı əhatə edəcəyi bildirilir.

Yenə bu kontekstdə tez-tez vurğulanan məsələlərdən biri də Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə İran-Ermənistan sərhədinin yox olacağı arqumentidir. İran sərhədinə paralel tikildiyi iddia edilən dəhlizin İranın Avropa ilə əlaqəsini kəsəcəyi, Avropaya çatmaq üçün Türkiyə və Rusiyadan icazə almalı olacağı bildirilir. Bu dəhlizin təhlükəsizliyi Rusiya tərəfindən təmin ediləcəyi üçün Rusiya qüvvələrinin İran sərhədində məskunlaşacağı da iranlı ekspertlərin tez-tez vurğuladığı məsələlərdəndir. Yenə bu kontekstdə vurğulanır ki, dəhlizin açılması ilə İran Azərbaycanı Naxçıvana birləşdirən tranzit ölkə olmaq xüsusiyyətini itirəcək və bu vəziyyət İranı mühüm coğrafi və geosiyasi üstünlüklərdən məhrum edəcək. Çünki bu dəhliz işə düşərsə, İrana ehtiyac olmadan Bakı ilə Naxçıvanı birləşdirmək mümkün olacaq və bu, həm də Türkmənistan qazının Azərbaycan üzərindən Avropaya nəqlinə yol açacaq. Belə bir inkişafın İran üçün geosiyasi fəlakət olacağına işarə edən təhlillərdə Zəngəzur dəhlizinin İranı Qafqaz tənliyindən tamamilə çıxaracağı iddia edilir. 

Digər bir iddiaya görə, dəhliz uzunmüddətli perspektivdə İranın "Bir Kəmər və Bir Yol" layihəsi ilə Çindən Avropaya və Asiyaya tranzit marşrutlarından çıxarılmasına da səbəb ola bilər.

İranın bu arqumentləri Zəngəzur dəhlizinin işə düşməsi ilə İranın Ermənistanla sərhəd xəttinin aradan qalxacağı və Avropa ilə əlaqəsinin kəsiləcəyi ideyasına əsaslanır. Tehran bu arqumenti dəstəkləmək üçün Zəngəzur dəhlizinin xəritədə göstərildiyi kimi İran sərhədinə paralel tikiləcəyini, Ermənistanın İranla həmsərhəd olan Sünik (Sünik) vilayətinin tamamilə Azərbaycanın işğalı altında olacağını iddia edir.

Lakin Zəngəzur dəhlizi Tehranın iddia etdiyi kimi İran sərhədinə paralel deyil. Bu, Ermənistanın daxilindən keçməsi nəzərdə tutulan marşrutdur. Eləcə də təhlükəsizliyini Rusiyanın təmin edəcəyi Zəngəzur dəhlizinin “NATO layihəsi” kimi təqdim olunması Tehranın arqumentlərinin faktlara əsaslanmaqdan çox yalançı təbliğatdan ibarət olduğunu ortaya qoyur. Yenə bu kontekstdə Türkmənistan qazının Azərbaycan üzərindən Avropaya daşınacağı və Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə İran qazına ehtiyacın azalacağı ilə bağlı açıqlamalar da analoji təbliğata xidmət edir.

Çünki 2018-ci il avqustun 12-də Qazaxıstanın Aktau şəhərində imzalanmış “Xəzər dənizinin hüquqi statusu haqqında Konvensiya”ya uyğun olaraq, Türkmənistan qazının Cənubi Qafqaz vasitəsilə Avropaya ixracına ciddi maneələr var. Konvensiyanın ekoloji tələblərə dair hissəsi Xəzər dənizinin biomüxtəlifliyinə “xələl gətirən” bütün layihə və fəaliyyətləri qadağan edir, dolayısı ilə bu cür fəaliyyətləri sahilyanı ölkələrin təsdiqinə tabe edir. Ona görə də, Türkmənistan qazının Xəzər dənizi üzərindən boru kəmərləri ilə Avropaya nəqli sahilyanı ölkələrin, o cümlədən İranın razılığı olmadan çətindir.

Dəhlizin yaranmasından sonra Tehranın Avropa ilə əlaqələrinin çətinləşəcəyi arqumenti isə əsaslıdır. Ehtimal budur ki, Rusiyanın bu marşruta nəzarəti İranın daşımalarına məhdudiyyətlər qoyacaq. Hazırda İranı Avropaya çatdıran üç marşrut var: Ermənistan, Azərbaycan və Türkiyə. İranın İraq, Suriya və Livan üzərindən quru yolu ilə Avropaya çatmaq xəyalları reallaşmaqdan çox uzaqdır.

Dəhlizin açılması ilə İranın Avropaya ən etibarlı qapısı olan Ermənistana gedən marşrut təhlükə altında olacaq. Bu marşrutdan İranın sanksiyalardan yan keçmək və narkotiklərin Avropaya qaçaqmalçılığı üçün istifadə edildiyinə dair iddialar var.

Xatırladaq ki, Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev 2021-ci il oktyabrın 15-də İranla yaşanan gərginlikdən sonra verdiyi bəyanatda “İran Ermənistanla birlikdə işğal etdiyi Azərbaycan torpaqlarından Avropaya narkotik ticarəti etmək üçün istifadə edib” demişdi. Bu marşrutla Rusiya və Şərqi Avropa ölkələri ilə yanaşı, Avropaya da narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsi həyata keçirilirdi. Narkomaniyaya görə dünyada birinci yerdə olan Rusiya bu məsələdən olduqca narahat idi. Moskvanın Zəngəzur dəhlizində Azərbaycana dəstəyi bu baxımdan başa düşüləndir. Ona görə də, İranın əsas narahatlığı odur ki, Zəngəzur dəhlizinin açılması ilə bu bölgədən əvvəlki kimi istifadə edə bilməyəcək.

İranın Zəngəzur dəhlizinə reaksiyasının altında yatan digər səbəb Türkiyənin bu dəhlizin açılması ilə əldə edəcəyi geosiyasi qazanclardır. Türkiyə ilə Azərbaycan arasında quru əlaqənin yaradılması Türkiyəni regional nəqliyyatın mühüm mərkəzlərindən birinə çevirməklə yanaşı, həm də Ankaranın güclü tarixi və mədəni əlaqələri olan Orta Asiya ölkələrinə birbaşa çıxışı deməkdir. İran Türk dünyasının hərtərəfli inteqrasiyasını öz maraqlarına və milli bütövlüyünə təhlükə olaraq görür. Bu kontekstdə Türkiyənin Azərbaycan və Xəzər dənizi vasitəsilə Qazaxıstan və Türkmənistana asan çıxışı İranın bu ölkələrlə iqtisadi əlaqələri üçün potensial təhlükə kimi qiymətləndirilir. Bundan əlavə, Tehran rəhbərliyi hesab edir ki, mümkün Azərbaycan-Ermənistan-Türkiyə yaxınlaşması İranın bölgədəki siyasi mövqeyini zəiflədəcək, milli və regional maraqlarını təhlükə altına salacaq. Məsələn, bu yaxınlaşma ilə Tehranın İrəvan və Bakıya təsiri azalacaq, eyni zamanda Türkiyənin Ermənistan bazarında İrana qarşı üstünlüyü artacaq. 

Nəhayət, güclü Azərbaycan İran üçün arzuolunmaz vəziyyətdir. İranın bir çox siyasi elitasının fikrincə, Cənubi Qafqaz İranın sivilizasiya məkanıdır və Azərbaycan kimi yer yoxdur. Bu fikrə görə, həm Azərbaycan Respublikası, həm də İrandakı türklər sonradan türkləşmiş iranlıdırlar. Azərbaycanın suverenliyinə və müstəqilliyinə meydan oxuyan bu fikir İranın bir çox siyasi elitası və alimləri tərəfindən tez-tez təkrarlanır. Məsələn, iranlı diplomat Əbülfəzl Zührəvendin fikrincə, “Əslində İran ərazisi olan Azərbaycan yenidən ilhaq edilmədikcə, İranı xərçəng hüceyrəsi kimi bəlaya salmağa davam edəcək”. Buna görə də, iqtisadi, siyasi və hərbi cəhətdən güclü Azərbaycan İranın milli bütövlüyünə təhlükə kimi qiymətləndirilir. Çünki Tehran müstəqil, dünyəvi və iqtisadi cəhətdən güclü Azərbaycanın İranın ən böyük etnik qruplarından biri olan türklər üçün cazibə mənbəyi olacağından narahatdır. Bir hissəsi işğal altında olan və Naxçıvana çatmaq üçün İrandan asılı olan Azərbaycan Tehran üçün üstünlük verilən vəziyyətdir. Bu kontekstdə Azərbaycan-Ermənistan münaqişələrində İranın Ermənistana ənənəvi dəstəyini gizli və ya açıq şəkildə şərh etmək lazımdır.

Nəticədə, Zəngəzur dəhlizi Tehran administrasiyası tərəfindən 2-ci Qarabağ müharibəsindən sonra İranı kənarlaşdıran Qafqaz tənliyinin son həlqəsi kimi görünür. Lakin hələlik dəqiq bir vəziyyət olmasa da, Zəngəzur dəhlizi məsələsini Tehranın milli məsələ kimi təqdim etməsi həm də Məhsadan (Əxlaq polisi tərəfindən sentyabrın 13-də öldürülən 22 yaşlı Məhsa Əmini – red.) sonra başlayan daxili qarışıqlıq və etirazlar səbəbindən çətin günlər keçirən rəhbərliyin addımı kimi oxuna bilər. Ona görə də, daxili vəziyyətdən diqqəti yayındırmaq üçün İranın gələcəkdə gərginliyi daha da artıracaq addımlar atacağı ehtimalı var.

Vasif,
Sfera.az