Bəlkə də adını ilk dəfə eşitdiyiniz Çinça adaları haqqında maraqlı yazı təqdim edirik.

Adaların ümumi sahəsi təxminən 2,5 kvadrat kilometrdir və Perudan 21 kilometr qərbdə yerləşir.

1996-cı ildə az qala müharibə başlayan Kardak qayalarının sahəsi 0,4 kvadrat kilometrdir və qayalardan ibarətdir. Təsəvvür edin qaya və qayalıq üstündə müharibə!
 

Ancaq Çinça adalarında isə daha çox şey var. Bu, min illər boyu yığılmış və bəzi zirvələrinin hündürlüyü 50 metrə çatan quş peyinidir. Amma bu, sadə quş peyini deyil, guano adlı dəniz quşu peyinidir...

Təsəvvür edin ki, fotoda gördüyünüz gübrə hər iki adanı tam əhatə edir...

İndi düşünürsünüz ki, bu quanonun nə faydası var?

Çinça adasında yaşayan quşlar balıqla qidalanır, ona görə də onların peyinləri fosfat, azot və kaliumla zəngindir.

Bunlar, təsəvvür etdiyiniz kimi, daha zəngin torpaq və məhsuldar bitkilər deməkdir. Bundan əlavə, adanın iqlimi quru olduğundan səthdəki gübrənin nitrat duzları asanlıqla xarab olmur.

Min il əvvəl Peruya gedərkən İnka Sivilizasiyasını xatırlamamaq mümkün deyil...
 

5 əsrdir bölgədə hökmranlıq edən İnkalar, araşdırmalara görə, guanonun dəyərini bilirdilər və ondan istifadə edirdilər. Hətta İnka İmperiyasında quşlara zərər verənlər ciddi şəkildə cəzalandırılırdı.

16-cı əsrdə ispanlar gəlib İnka imperiyasına son qoyurlar. Bununla belə, ispanlar quano ilə çox maraqlanmırdılar, gözləri qızılda idi. Qalanını artıq bilirsiniz; Cənubi Amerika uzun illər İspaniyanın koloniyasına çevrilir...

Quanonun Avropada tanınması və istifadəsi 19-cu əsrin əvvəllərinə təsadüf edir.

Şəkildə gördüyünüz yaraşıqlı cənab Humboldt həm kəşfiyyatçı, həm də alim kimi quanonun dəyərini anlayır və 1802-ci ildə yazıları ilə bu gübrəni Avropaya tanıtdırır.

Bundan sonra 1824-cü ildə müstəqilliyini elan edən Peru Avropaya quano ixrac etməyə başlayıb. Lakin Perunun müstəqilliyini qəbul etməyən İspaniyanı da müstəmləkəsində belə bir minanın olması narahat edir və təbii ki, bundan da istifadə etmək istəyir...
 

Peru hökuməti işə götürmək üçün kifayət qədər işçi tapa bilməyəndə ingilislər Çinçaya düz 100 min işçi gətirdilər. Düşünmək belə qorxuludur, amma günəş heç bir kölgə olmadan başın ortasına vurarkən saatlarla peyin içində işləmək...

Hekayələrə görə, müqavilə imzalamaq üçün aldadılan işçilər gündə 20 saata yaxın işləyir və qarğıdalı, düyü və bananla dolanmağa çalışırlar. Belə işləməyə dözməyənlər intihar edir. Daha da pisi odur ki, peyin təpələrinin uçması nəticəsində işçilərin çoxu diri-diri basdırılır...

İngilislər Peruda 12 milyon ton quş peyininin olduğunu hesablayırlar. Təsəvvür edin ki, o vaxt 1 ton gübrənin qiyməti 5-18 funt sterlinq arasında dəyişir...

İngiltərə isə 1848-ci ildə cəmi 100.000 ton idxal edir, başqa ölkələri nəzərə alanda Perunun birdən-birə necə zənginləşdiyini təsəvvür etmək olar. Solda gördüyünüz şəkil 19-cu əsrə aid guanonun reklam afişasıdır, sağdakı şəkil isə Perunun paytaxtı Limadır.
 

O vaxtlar dövlət büdcəsinin 60%-ni quano ixracından qarşılayan və böyük bolluq içində yaşayan peruluların malikanələri tikilib, hər şeyi varlı avropalılardan idxal edirdilər. Limanın küçələri ən son Avropa dəblərində geyinmiş səliqəli kişi və qadınlarla dolu idi.

Peru və İngiltərə deyəndə o tarixlərin məşhur imperialisti İspaniyanı unutmayaq...

1864-cü il aprelin 14-də ispanlar nəhayət Çinçanı işğal etdilər. İspanlar böyük müqavimətlə qarşılaşacaqlarını düşünmürlər və qismən də müqavimətlə qarşılaşırlar. Lakin bu tarixdən sonra həm Peru, həm də İspaniya üçün kifayət qədər mürəkkəb dövr başlayır.

Xülasə etmək lazımdır ki, işğaldan sonra İspaniya hökuməti dəyişir və yeni administrasiya sülh tələb edir. Sülh 27 yanvar 1865-ci ildə imzalanır, lakin Peru xalqı qəzəbli idi və İspaniya ilə sülh istəmirdi. Beləliklə, ardıcıl və qısa fasilələrlə 3 Peru hökuməti devrilir. Sakit okeanda müharibə zəngləri çalınır.
Beləliklə, yeni gələn Peru hökuməti 5 dekabr 1865-ci ildə Çili ilə İspaniyaya qarşı rəsmi ittifaq imzalayır. Yanvarın 14-də Peru İspaniyaya müharibə elan edib.
 

Bu tarixdən bir il sonra Ekvador və Boliviya İspaniyaya qarşı ittifaqa qoşulurlar. Müharibə səbəbi quş peyini kimi görünsə də, bu əslində bu coğrafiyanın yenidən koloniya olmaq istəmədiyinin ifadəsidir. 1866-cı ilin may ayına qədər davam edən münaqişələr çox vaxt dəniz müharibəsi, Çinça adası və ya Quano müharibələri adlanır.
 

İspaniya donanmasına aid gəmilər yanacaq və ərzaq çatışmazlığı səbəbindən evlərinə qayıdır. Beləliklə, gördüyünüz kimi, müharibə kimi bir şey olur, amma qalib görünmür. Cənubi Amerikalılar, “İspanlar qaçdı”, ispanlar isə: “Biz keçmiş koloniyamıza gözəl cəza verdik”. deyirlər.

Bəs quanonun taleyi nə olub? Cənubi Amerikadakı Atakama səhrasından çıxarılan natrium nitratın həm gübrə, həm də partlayıcı istehsalda istifadə ediləcəyi anlaşılınca, guanonun “reytingi ölür”.

Ancaq bu dəfə eyni səhradan natrium nitrat hasil edən keçmiş müttəfiqlər Peru, Boliviya və Çili üz-üzə gəlib. Müxtəlif fikir ayrılıqları nəticəsində Peru və Boliviya Çiliyə qarşı müttəfiq olur və 1879-cu ildə Sakit okean müharibəsi başlayır.
 

Müharibədə 30 mindən çox insan ölür və Çili çiçəklənən natrium nitrat olan mühüm torpaqları əldə edir. Xammala gəlincə, imperialist və yerli xalq çox şey hiss etmir.
20-ci əsrin əvvəllərində isə süni gübrələrin istehsalına başlanır...
 

Alman kimyaçıları F.Haber və C.Boş 1909-cu ildə atmosferdə azot qazını kəşf etdilər.
 

Yüksək temperatur və təzyiqdə hidrogen qazı ilə reaksiya verərək ammonyak istehsal edir. Beləliklə, bu ammonyak gübrə istehsalında inqilab edir və gübrə istehsalı sayəsində Latın Amerikası ölkələri arasında gübrə müharibələri bitir. Dünyanın bütün ölkələri də Latın Amerikasında quş peyininin və natrium nitratının istehsalından asılılıqdan qurtulmuş olur.
 

Bu gün isə üzvi gübrəyə qayıtmaq hərəkatı var, bir az araşdırdıqda məlum olur ki, yarasa gübrəsi çox populyardır. Görək tarix bizə daha nələrin müharibəsini göstərəcək???

Aynil
Sfera.az