Bazar iqtisadiyyatı prinsiplərinə görə, dövlət bazardan mümkün olduğu qədər uzaqda dayanmalı, istehsal və xidmət sektorundə iştirakçılığını, qiymətlərin formalaşmasına təsirini minimuma endirməlidir. Liberalizm dəyərlərinə görə, bazarda bütün münasibətlər sərbəst şəkildə inkişaf etməli, sahibkarlar qərar qəbul etdikdə müstəqil şəkildə davranmalı, tələb və təklifin səviyyəsi bazarın istəyi ilə tənzimlənməli, qiymətlər yalnız bazarlarda müəyyənləşdirilməlidir. Ən önəmlisi bazarda ticarət və sərbəst rəqabət təmin olunmalıdır. Bu şərtlərə cavab verən iqtisadi sistem haqqında liberal iqtisadiyyat ifadəsini işlətmək olur.

Sfera.az bildirir ki, qeyd edilənlər heç də o nəticəni vermir ki, dövlət bazar istisadiyyatında iştirak etməməli, müdaxilə göstərməməlidir. Liberal iqtisadçılar dövlətin istehsal və xidmət sahəsində aktiv iştirakını dəstəkləməsə də iqtisadiyyatın tənzimlənməsində, nəzarət işinin həyata keçirilməsində dövlətin roluna qarşı çıxmır. Son 100 illik təcrübə göstərdi ki, dövlət bazar iqtisadiyyatının inkişafında xüsusi əhəmiyyətə malikdir və dövlətin müdaxiləsi olmadan ədalətli rəqabət və qiymət şəraitini yaratmaq mümkün deyil.

Qısası, müasir bazar iqtisadiyyatının inkişafını dövlətin iştirakı olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Onilliklərin təcrübəsi göstərir ki, bazar iqtisadiyyatı nə qədər təkmil olsa da, o, bütün tələbatları ödəməyə qadir deyil. Tələbatların qeyri-bərabər ödənməsi ona da xasdır. Buna görə də hər hansı bir iqtsiadi sistemin normal fəaliyyətinin təmin edilməsində dövlətin iştirakçılığı, rolu əvəzsizdir.

Müasir şəraitdə dövlətlər iqtisadi sahənin dəqiqliklə öyrənilməsi, inkişaf istiqamətlərinin aşkar edilməsi, nəzərə çarpan mənfi meyillərin qarşısının alınması və s.-dən ibarət olan mexanizmlə iqtisadiyyata ümumi nəzarətini həyata keçirir. Bu səbəbdən dövlətin fasiləsiz olaraq iqtisadiyyatın tənzimlənməsində iştirakı vacibdir.

Dövlətin bazara müdaxiləsi rəqabət mexanizminin düzgün işini təmin etmək, qanunlara riayət olunmasına nəzarət, bazar subyektlərinin qanuni mənafelərini müdafiə məqsədilə edilir. Bu məqsədlə hökumətin müxtəlif qurumlarında nəzarət-təftiş orqanları fəaliyyət göstərir. Nəzarət-təftiş orqanları qanunu pozanları dövlət sifarişindən məhrum edir, normal işləməyən qaydalara yenidən baxır, qaydaları pozan şəxslərə və firmalara cərimələr tətbiq edir və s.

Bazar iqtisadiyyatında dövlətin əsas rolu iqtisadiyyatda səmərəliliyi artırmaqdır. Səmərəliliyin artırılması dedikdə, bazar iqtisadiyyatının təbii inkişafından doğulan mənfi təzahürlərin (ətraf mühitin çirklənməsi, inhisarlaşma, rəqabətin zəifləməsi və s.) aradan qaldırılmasıdır. Bazar mexanizminin üstünlükləri yalnız o vaxt reallaşır ki, mükəmməl rəqabət şəraiti olur. Belə bir şəraitin mövcudluğu bütün əmtəə və xidmətlərin bazarda öz həqiqi qiymətinə mübadilə olunmasını təmin edir və hər hansı alıcının, yaxud satıcının bazar qiymətlərinə və ümumiyyətlə, bazara təsir göstərməsini imkan xaricində qoyur.

Rəqabətə əks olan prosesin, yəni inhisarın zühür etməsi iqtisadi səmərəyə kəskin mənfi təsir göstərdiyindən, onunla mübarizə müasir dövlət iqtisadi siyasətində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Dövlət üzərinə düşən mühüm vəzifələri yerinə yetirmək üçün böyük həcmdə vəsaitlərə malik olmalıdır. Belə vəsaitlər üçün əsas mənbə rolunu vergilər oynayır. Dövlət bütün fiziki və hüquqi şəxsləri vergiyə cəlb etməklə iqtisadiyyatda yaranan gəlirin yenidən bölgüsünü təmin edir. Müxtəlif gəlirlər üçün müəyyən edilən vergilərin səviyyəsini dəyişməklə, vergi güzəştləri etməklə, vergialmanın minimum səviyyəsini aşağı salmaqla dövlət iqtisadi prosesə təsir etmək, yüksək inkişaf sürətini təmin etməyə çalışır.

Dövlət iqtisadiyyatı liberallaşdırmaqla yanaşı, iqtisadi və sosial inkişafın ahəngdar və sürətli olmasını, ictimai istehsalın məhsuldarlığını təmin etməli, mövcud ehtiyatların səmərəli istifadəsini reallığa çevirmək üçün planlaşdırmaya xüsusi diqqət yetirməlidir. Azərbaycanda dövlətin bazar iqtisadiyyatının liberallaşması üçün qəti addımlar atdığı danılmazdır.

Artıq iqtisadiyyatda özəl sektorun yaradılan əlavə dəyərdə (ÜDM) payı 83 faizdir. Bu, hələ də aşağı göstərici sayılır. Qeyri-dövlət sektorunun səviyyənin aqrar sahədə olduğu kimi 99 faizə çatdırılması daha yaxşı olardı. Elə sahələr var ki, orada özəl bölmənin ÜDM-də payı azdır. Elektrik enerjisi, qaz və buxar istehsalı, bölüşdürülməsi və təchizatı sahəsində dövlətin payı 94 faiz təşkil edir. Emal sənayesində isə dövlətin payı 44 faiz olmaqla yüksək göstəriciyə sahibdir. Bazarda qiymətlərin formalaşmasında dövlət hələ də önəmli təsir imkanlarına sahibdir. Hazırda çoxlu sayda mal və xidmətlər var ki, onların qiymətlərini dövlət müəyyənləşdirilir.

Eyni zamanda dövlət faktiki olaraq çörəyin də qiymətinə ciddi müdaxilə imkanına sahibdir. İqtisadçıların fikrincə, bu siyahının əhatə dairəsi olduqca böyükdür və onun yenidən işlənilməsi vacibdir. Liberal iqtisadiyyat güclü olan ölkələrdə dövlət tərəfindən tənzimlənən qiymətlər az olur. Lakin onu da qeyd edək ki, dövlət iqtisadiyyatda böyük iştirakçı olmaqla bərabər, iqtisadiyyata böyük dəstək də verir. Buna misal kimi vergi güzəştlərini, subsidiyaları, ucuz kreditləri göstərmək olar. Aqrar sahə əmlak vergisi istisna olmaqla bütün növ vergilərdən azaddır.

Nəzərə alsaq ki, kənd təsərrüfatı tamamilə özəl sektorun ixtiyarındadır, deməli, bu güzəştlərdən birmənalı olaraq xüsusi mülkiyyətçilər bəhrələnir. Eynilə aqrar sahəyə hər il bir neçə yüz milyon manat həcmində subsidiya da verilir.

Qısası, dövlət istənilən vəziyyətdə iqtisadiyyatı başlı-başına buraxmaq fikrindən çox uzaqdır. Bu yanaşma həm inkişaf etmiş ölkələrdə, həm də Azərbaycanda belədir.

Vasif

Qeyd: Məqalə Medianın İnkişafı Agentliyinin maliyyə dəstəyi ilə hazırlanıb.

Mövzu: Azad sahibkarlığın və liberal iqtisadiyyatın təşviqi.