Milyonlarla uşaq yoxa çıxıb: Azərbaycanda vəziyyət necədir?

Son 15 ildə dünyada hər il milyonlarla uşaq yoxa çıxır və onların böyük bir hissəsi uzun müddət, bəzən isə heç vaxt ailələrinə qovuşmur. Beynəlxalq mənbələrə görə, illik itkin düşən uşaqların sayı təxminən 7–8 milyon civarındadır, onların bir hissəsi qısa müddətdə tapılsa da, təxminən üçdə biri heç vaxt müəyyən edilmir. Bu rəqəmlər uşaq itkinliyi probleminin yalnız məkan və zaman baxımından deyil, həm də miqyas etibarilə necə ciddi olduğunu göstərir. 

 

Sfera.az bildirir ki, dünyada uşaq itkinliyinin artması səbəbləri arasında əsas göstəricilər münaqişələr və zorakılıq nəticəsində yerindən-yerə köç, qeyri-qanuni insan alveri və uşaq ticarəti, kütləvi miqrasiyalar və təhlükəsiz yol xətləri, ailədaxili problemlər (ağır yoxsulluq, zorakılıq və s.), eləcə də inzibati və məlumat sistemlərinin zəifliyi kimi amillərdir.

 

Məsələn, münaqişə zonalarında (xüsusilə 2023–2024-cü illərdə ağır humanitar böhran yaşayan yerlərdə) yüz minlərlə uşaq yerindən didərgin salınıb və bir çox hallarda ailələrdən ayrı düşüb, Qəzza zolağında yüzlərlə uşaq haqqında itkin və ya “naməlum status” məlumatları verilib. Bəzi hesabatlara görə, yalnız bu bölgədə minlərlə uşağın taleyi hələ aydınlaşdırılmayıb. 

 

Eyni zamanda, insan alveri və uşaq ticarəti uşaq itkinliyinin başqa əsas səbəyidir. Birləşmiş Millətlər Təşkilatının BMT-nin Narkotiklər və Cinayətkarlığa Qarşı Mübarizə Ofisinin hesabatlarında bildirilir ki, aşkar edilən insan alveri qurbanlarının təxminən hər üçündən biri uşaqdır və uşaq qurbanlarının əhəmiyyətli hissəsi cinsi istismar məqsədilə ticarətə məruz qalır. Uşaqlar həm daxili, həm də ölkələrarası şəbəkələr vasitəsilə köçürülür; bu isə axtarış və reabilitasiya proseslərini xeyli çətinləşdirir. 

 

Azərbaycan kontekstində “itkin” statusu daha çox münaqişə nəticələri ilə bağlı tarixən aktualdır. 1990-cı illərin ilk münaqişə dönəmlərindən bəri də ölkənin itkin siyahılarında 70-dən çox uşağın olduğu bildirilir. Son illərdə beynəlxalq təşkilatlar, hökumət strukturları və humanitar qurumlar bu məsələnin həlli üçün əməkdaşlığı artırıblar. Beynəlxalq Məlumat Mərkəzləri (ICMP və ICRC kimi qurumlar) Azərbaycanla bağlı aparılan araşdırmalar, axtarış-təzahür işləri və genetik/forensik sorğular barədə hesabatlar dərc ediblər. Bu qurumların məlumatlarına görə, itkinlərin müəyyənləşdirilməsi prosesi uzunmüddətli və mürəkkəbdir və ölkədə hələ həll edilməli çoxlu sayda axtarış işi qalıb. Hökumət səviyyəsində bu məsələ beynəlxalq platformada da qaldırılır və rəsmi qurumların xüsusi komissiyaları fəaliyyət göstərir. 

 

Azərbaycanda uşaqların itkin düşməsinin konkret səbəbləri isə əsasən üç qrupa bölünür. Birincisi, münaqişələr və döyüş əməliyyatları ilə əlaqəli itkin düşmələr, ikincisi, ailədaxili problemlər, sosial baxımdan riskli vəziyyətlər və uşaq qaçmaları, üçüncüsü, insan alveri və transmillət şəbəkələrinin fəaliyyəti (işçi qüvvəsi, cinsi istismar, məcburi fədakarlıq və s.). Bu səbəblər bəzən üst-üstə düşür, məsələn, münaqişə nəticəsində ailədən ayrılmış uşaq daha sonra insan alverçilərinin qurbanına çevrilə bilər. 
 

Uşaqların qaçırılmasının, satılmasının və ya zorla nəqliyyatının arxasında duran əsas məqsədlər iqtisadi və istismar xarakterlidir. İnsan alverçiləri uşaqları cinsi istismara məruz qoymaq, məcburi əməyə cəlb etmək və ya qanunsuz sənaye sexlərində istifadə etmək üçün “tələbə” və ya “mal” kimi görürlər. Bununla yanaşı, münaqişə və xaos zonalarında etibarlı nəzarət mexanizmlərinin olmaması bu cinayətkar şəbəkələrə imkan yaradır. Qlobal hesabatlar göstərir ki, insan alveri şəbəkələri ailə üzvlərinin iştirakı ilə də təşkil olunur və qurbanların yoxa çıxması çox vaxt rəsmi qeydlərə daxil olmur, beləliklə də onlar görünməz qalır. 

 

Problemin miqyasının dəqiq qiymətləndirilməsini çətinləşdirən mühüm faktor statistik məlumatların qeyri-tamlığıdır. Bir çox ölkələrdə itkin uşaqların hesabatlandırılması sistemləri vahid deyil, hadisələr yerli səviyyədə qeydə alınır və milli və beynəlxalq məlumat bazalarına vaxtında ötürülmür. Hətta bəzi inkişaf etmiş ölkələrdə də dövlət qurumları və uşaq müdafiəsi xidmətləri arasında məlumat axını pozula bilər ki, bu da itkin düşmə epizodlarının düzgün qiymətləndirilməsinə mane olur. Bu boşluqlar axtarış işlərini və qısa müddətli reaksiya sistemlərini zəiflədir. 

 
Məsələnin həlli çoxşaxəli, kəsişən və davamlı tədbirləri tələb edir. Belə ki, milli və beynəlxalq səviyyədə vahid, interoperabilliyi təmin edən məlumat sistemləri yaradılmalı, itkin hallar dərhal mərkəzi bazaya ötürülməlidir. Genetik (DNA) məlumat bazalarının qurulması və klinik-forensik laboratoriyaların gücləndirilməsi axtarış işlərinin sürətini xeyli artırar. Bu sahədə ICMP və ICRC kimi institusional dəstək mühüm rol oynaya bilər. Həmçinin, miqrasiya axınlarının intensiv olduğu bölgələrdə müvafiq reyslər və marşrutlar üzrə koordinasiya və sahə monitorinqi artırılmalıdır. Eyni zamanda təhlükəsiz və qanuni miqrasiya yollarının açılması insan alverçilərinin fəaliyyətinə zərər verə bilər. Bunlarla yanaşı, zəif təbəqələr, münaqişə qurbanları və uşaqla tək qalan ailələr üçün risk məlumatlandırma kampaniyaları, məktəblərdə təhlükəsizlik təhsili və icma əsaslı qoruyucu xidmətlər təşkil edilməlidir. Risk altında olan uşaqların əvvəlcədən identifikasiyası və sosial dəstək mexanizmlərinin işlənməsi vacibdir.  İnsan alveri və uşaq istismarı ilə mübarizə üçün qanunvericilik gücləndirilməli, cinayətkar şəbəkələri maliyyə resurslarından məhrum edən nəzarət mexanizmləri tətbiq edilməlidir. Beynəlxalq hüquqi əməkdaşlıq (xüsusilə izləmə, ekstradisiya və istintaq məlumatlarının paylaşılması) vacibdir. 

Bunlardan başqa, yoxsulluq və sosial çətinliklər uşaqların risk altında qalmasının əsas səbəblərindəndir. Ailə mərkəzli müdaxilələr, sosial kömək, uşaqlar üçün təhlükəsiz sığınacaqlar və reabilitasiya proqramları uzunmüddətli həllin tərkib hissəsidir. İtkini dərhal bildirmək və koordinasiyalı axtarış başlatmaq üçün ölkə daxilində və sərhəddə fəaliyyət göstərən sürətli reaksiya mexanizmləri və 24/7 iş rejimli isti xətlər vacibdir. "Global Missing Children’s Center" və bənzər qurumların təcrübəsi burada faydalıdır. 

 

Azərbaycan üçün prioritet sahələrdən biri münaqişə nəticəsində itkin düşmüş şəxslərin taleyinin sonrakı aydınlaşdırılması işinin sürətləndirilməsidir: forensik ekspertizanın genişləndirilməsi, məzuniyyət-sazişləri ilə beynəlxalq laboratoriyalarla əməkdaşlıq, şəffaf siyahılar və ailələrə davamlı informasiya kanallarının təmin edilməsi. Eyni zamanda uşaq müdafiəsi sisteminin gücləndirilməsi, sosial xidmətlərin regionlara genişləndirilməsi, məktəblərdə riskdən müdafiə proqramlarının tətbiqi və insan alverinə qarşı peşəkar təlimlərin gücləndirilməsi prioritet olmalıdır. Hökumət, beynəlxalq təşkilatlar və vətəndaş cəmiyyəti arasında koordinasiyalı fəaliyyət uşaqların itkin düşmə hallarının həm qarşısının alınmasında, həm də nəticələrin aradan qaldırılmasında həlledici rola malikdir.

 

Ölkəmizdə Daxili İşlər Nazirliyi (DİN) uşaq və digər itkin şəxslərin axtarışında aktiv rol oynayır və bu sahədə bir neçə praktik təşəbbüs tətbiq edir. Tədbirlər aşağıdakı istiqamətləri əhatə edir: əməliyyat-istintaq tədbirləri və patrul-xidməti gücləndirilməsi, ictimai məlumatlandırma, “qaynar xətlər” və təcili əlaqə nöqtələrinin işlədilməsi, yerli mətbuat və sosial media vasitəsilə itkinlərlə bağlı çağırışların yayımlanması, bəzən də xüsusi axtarış-qrupların cəlb olunması. DİN-in rəsmi press-relizlərində tez-tez itkin şəxslərin tapılması, aidiyyəti üzrə təhvil verilməsi və həmin əməliyyatların əməkdaşlıq şəraitində keçirildiyi barədə məlumatlar dərc olunur. Məsələn, rəsmi məlumatlarda bir neçə nəfərin eyni gündə tapılması halları qeyd olunub, bəzi press-relizlərdə gündə 6–9 nəfərin tapıldığı açıqlanıb. Bu, polisin gündəlik axtarış və reaksiya qabiliyyətinin aktiv olduğunu göstərir. Azərbaycanın əsir və itkin düşmüş, girov götürülmüş vətəndaşlarla əlaqədar Dövlət Komissiyası , DİN, Səhiyyə və digər qurumlar arasında koordinasiya tələb edir. Həmçinin, ICRC, ICMP və digər beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq genişlənir, beynəlxalq qurumlar ailələrlə iş, genetic və forensik identifikasiya fəaliyyətində iştirak edir və məlumat mübadiləsi aparır. Bu tərəfdaşılıq polisin axtarış imkanlarını gücləndirir və uzunmüddətli axtarış proseslərinə elmi-forensik dəstək verir.

 

Uşaqlar üçün axtarış işi bəzən daha asandır (məsələn, uşaq şəhərin yaxınlığında itmiş və ya sürətlə tapılmışdirsə), amma bu, hər zaman belə deyil. Uşaqların itməsi aşağıdakı hallarla mürəkkəbləşir: ailədən uzaq düşmə nəticəsində şübhəli şəxslərə ələ keçməsi (insan alveri), sərhəddən qanunsuz çıxarılması, münaqişə zonasına düşmə, və ya inzibati qeyri-müəyyənlik (uğursuz mövcud qeydiyyat, qeydiyyatların vaxtında sistemə ötürülməməsi). Xüsusilə münaqişə nəticəsində baş verən ayrılmaların izini sürmək uzun və forensik-mübahisəli prosesdir.

Azərbaycan polisi itkin şəxslərin, o cümlədən uşaqların axtarışında davamlı fəaliyyət göstərir, lakin uşaq itkinliyinin tamamilə qarşısını almaq yalnız polisin işi deyil. Bu, qurumlararası koordinasiya, sosial müdafiə, profilaktika, sərhəd-miqrasiya siyasəti və beynəlxalq elmi-forensik əməkdaşlıq tələb edən geniş miqyaslı sosial-hüquqi məsələdir.  

 

Firuzə Əliyeva
Sfera.az