\"Molla Nəsrəddin\" və Azərbaycan – Sona Vəliyeva yazır
Sfera.az Sona Vəliyevanın "Molla Nəsrəddin" və Azərbaycan" məqaləsini təqdim edir:
Azərbaycan xalqının çoxəsrlik maddi və mənəvi inkişafı tarixi böyük hadisələrlə zəngindir.
XX əsrin əvvəlində milli oyanış, özünüdərk prosesləri Azərbaycan xalqı üçün renessans meydanı idisə, Azərbaycan ədəbiyyatında, jurnalistikasında əsrin əvvəllərində dünyaya gələn Cəlil Məmmədquluzadənin "Molla Nəsrəddin" jurnalı azərbaycançılıq ideologiyasının qorunması və inkişafında millət, qeyrət, Azərbaycan dili və "Azərbaycan” dediyimiz əsr-əsr paralanan bu torpağın milli yaddaşının heç vaxt korlanmayan, üsyançı tribunası idi.
Bu jurnal C.Məmmədquluzadənin rəhbərliyi altında əsrin əvvəllərində Azərbaycanın vətəndaş-ziyalılarını, mütərəqqi fikirli söz və ideya məsləkdaşlarını birləşdirirdi. XX əsrin əvvəllərində Azərbaycan ədəbiyyatına yeni nəsr üslubu, yeni dil (hamının başa düşəcəyi sadə bir dil) gətirən, ictimai-siyasi, ədəbi-mədəni intibahı daha uca zirvəyə qaldıran böyük ədibin "Molla Nəsrəddin"i azadlıq, demokratiya, tərəqqi uğrunda mübarizəsi idi. M.Cəlilin bu jurnalı ilk sözündən xalqının, millətinin dərdini dərindən başa düşən və ona cəhalətdən tərəqqiyə gedən ağır yolun sarbanına, dil bilən, yol göstərən Mollasına çevrilir. Xalqına, dilinə və torpağına bağlı, içində hüdudsuz sevgilər çulğaşan Mirzə Cəlilin ictimai-siyasi dövlətçilik görüşləri milli dövlət quruluşunun da mütərəqqi, sivil yolunu müəyyənləşdirirdi.
"Molla Nəsrəddin" yarandığı gündən Azərbaycanın mütərəqqi dövlətçilik prinsiplərinin, Azərbaycanın zəngin milli-əxlaqi dəyərlərinin nəinki təbliğatçısı, həm də müdafiəçisi kimi böyük ziyalı ordusunu öz ətrafında birləşdirirdi.
Təvazökar Mirzə Cəlil özü bu haqda deyirdi: "Molla Nəsrəddin mənim əziz yoldaşlarımın əsərlərinin məcmuəsidir ki, mən də onların ağsaqqalıyam". "Molla Nəsrəddin" jurnalı – onun dünyaya gəlməsində böyük maddi rolu olan, sözün əsl mənasında azərbaycanlı, vətəndaş, maarifsevər, jurnalın bütün xərcini öz üzərinə götürən Məşədi Ələsgərdən başlayaraq Ö.F.Nemanzadə, Ə.Haqverdiyev, Ə.Nəzmi, Ə.Qəmküsar, M.S.Ordubadi, S.Mümtaz, M.Sabir, M.Sidqi, O.Şmerlinq, Y.Potter, Ə.Əzimzadə və başqa qeyrətli ziyalılar ordusunu öz ətrafında birləşdirmişdi. Bu ziyalıların fəaliyyətləri Azərbaycan xalqı, dövlətçiliyi və mədəniyyəti yaşadıqca hər birimiz üçün örnək, öyüd və güvən yeri olaraq yaşayacaq.
"Molla Nəsrəddin” və onun ətrafındakılar hər an örnək, məktəb olaraq öyrəniləcəklər. Elə sadə tacir Məşədi Ələsgərin bu xalq üçün maarifin inkişafı sahəsində etdiklərini, görəsən, hansı imkanlımızdan görmüşük?
M.Cəlil ucalığına nəzər salmağı bacaran M.Ələsgər maarifə, mətbuatın inkişafına yatırım qoyaraq əvəzində özünün yox, xalqının bu yatırımdan mənfəət götürəcəyini ümid edirdi.
Onu hədələyən qoçular və imkanlılardan nəinki çəkinmirdi, hətta ilk aylarda "Molla Nəsrəddin"in bütöv nəşrinin xərcini öz üzərinə götürməyi mənəvi borc bilirdi.
Mollanəsrəddinçilərin qeyri-azərbaycanlı millətindən olan O.Şmerlinq, Y.Potter və başqalarının Azərbaycan maarifi və mədəniyyətinin inkişafında olan xidmətlərini hansı dəyər vahidi ilə ölçmək olar? Azərbaycanlı qələmiylə, azərbaycanlı ruhuyla alman, bəzən rus fırçasıyla, ümumbəşəri baxışlarla azərbaycanca düşünməyə, sadə və molla dilində dərdkeşlik etməyə başlayan "Molla Nəsrəddin" öz vətəndaşlarına doğma dildə bu müraciətlə yazırdı: "Sizi deyib gəlmişəm, ey mənim müsəlman qardaşlarım. O kəsləri deyib gəlmişəm ki, mənim söhbətimi xoşlamayıb bəzi bəhanələrlə məndən qaçıb gedirlər, məsələn: fala baxdırmağa, it boğuşdurmağa, dərviş nağılına qulaq asmağa, qeyri vacib əməllərə..."
"... Məni gərək bağışlayasınız, ey mənim türk qardaşlarım, mən sizinlə türkün açıq ana dili ilə danışıram. Mən onu bilirəm ki, türk dilində danışmaq eyibdir və şəxsin elminin azlığına dəlalət edir, amma hərdənbir keçmiş günləri yad etmək lazımdır. O günləri ki, ananız sizi beşikdə yırğalaya-yırğalaya sizə türk dilində layla deyirdi".
"Ey müsəlman qardaşlarım" ifadəsi ilə çox məhrəm və isti bir müraciətin arxasında böyük azərbaycançılığa, dilinə, adət-ənənəsinə, milli məişət və əxlaqına əsl ziyalı münasibətini ilk satirik mətbuata çıxaran Mirzə Cəlil əqidəsinə ömrünün sonunadək sadiq qaldı. Azərbaycan xalqının əsl milli sərvəti kimi bu gün yüksək qiymətləndirilən "Molla Nəsrəddin"in qarşısına qoyduğu vəzifələr Azərbaycan xalqının mövcud həyat tərzinə, dərdlərinə, qayğılarına, milli anlayışlarına – elmə, maarifə, tibbə, təsərrüfata, ailə münasibətlərinə, etik və estetik normalara azərbaycanlı ziyalı mövqeyindən qiymət vermək idi. M.Cəlilin dərin vətəndaşlıq, ziyalı idrakı Sabirin milli qeyrət dühası ilə birləşərək, Ə.Əzimzadə və ya O.Şmerlinq fırçasından qüvvət alaraq milli unutqanlığa, biganəliyə, laqeydliyə üsyan kimi hayqırırdı. "Qarabağ və Zəngəzur acları", "Səxavətli ağalar" və yaxud "Vurunuz peysərindən, qovunuz bu iti həyətdən, axmaq yalandan deyir acam", "Milləti-biçarənin dərdini çəkməkdən əriyib çöpə döndüm, ay Allah" replikaları ilə dərin məna yükünə malik idi. XX əsrin əvvəlində toxunulan problemlər Azərbaycan xalqının nəticə çıxarmaması səbəbindən həmişə müasir və aktualdır. Budur, torpağı alınan, evindən, yurdundan didərgin cavan qadın iki körpəsi ilə yeyib-içən, süfrə kənarında başqa millətin qadını ilə əyləşən harın kişilərə əl açıb dilənir. Kişi bir əli ilə süfrə arxasında əyləşən qadına yüzlük verirsə, digər əli ilə öz millətinin dilənən zavallısına biədəb işarə göstərir. Əvəzində... Beləcə, milli dərdlərə biganəlik, harınlıq "əlavə olunanda”, uduzan xalq və Vətən olur. Bəli, itən torpağın, itirilən mənəviyyatın səbəbi laqeydlikdir, "mənə nə" prinsipidir. Torpağa, xalqa qandan, qəlbdən deyil, yalnız sözdə bağlılığın arxasında isə itirdiyimiz torpaqlar və mənəviyyat dayanır. Bu ağrı Bakıya üz tutanların, qaçqın-köçkünlərin arxada yağıya qalan yurdudursa, Bakıda təskinliyi açdıqları şadlıq evlərinə, restoranlara gəldikləri bölgənin, dağın adını verməsidir. Laqeydliyin cəzası itki, nəticə çıxarmamağın axırı didərginlikdir. Bu gün dünyada başımıza gələnlərə oxşar nə Fələstin, nə də qonşu çeçen təcrübəsinə heç boylanmaq istəməyən itki sahiblərinə nə deyəsən? Ya da "millət”, "xalq” deyib haray salan, kimliyi harınlığından, geyimindən bəlli olan millətin imkanlısına necə yazığın gəlməsin? Bu şəxs sözdə "millət”, "xalq” deyib, əvəzində bu gün bir şəhid balasının könlünü almayan, bir qaçqına-köçkünə əl tutmayan və ya torpaq, yurd mücahidliyini eşitməkdən məhrum, miskin varlıdır. Ya da elə, olsa-olsa, bu o şəxsdir ki, imkanından ayırdığı cüzi köməyi gözlərə soxaraq televiziya qapılarına minnətçi düşən, işıqlandırmağa yalvaran müasir imkanlının əcdadıdır.
Beləcə, "Molla Nəsrəddin" xarakterləri dərindən araşdıraraq insanlara tərbiyə verməyə çalışır. Qoyulan hər bir mövzu həm də özünün aktuallığını bu gün də ona görə saxlayır ki, biz hələ də biganəlik və laqeydlikdən yaxa qurtara bilmirik. Bu əsas məqsədi Mirzə Cəlil "Molla Nəsrəddin"in bütün nəşrlərində ön plana çəkib. Millətin özünüdərki, azadlıq, vətən amalı, həmrəylik, ümumazərbaycan mənafeyinə xidmətdə yüksək əxlaqi dəyərlərin qorunması və s. keyfiyyətlərin təbliğində "Molla Nəsrəddin" M.Sabirin poeziyası ilə daha böyük işlər görürdü:
Dikmə, kənar ol, gözümə milləti!
Neyləyirəm milləti, milliyyəti?!
Oldu başım dəng, dəyiş bu söhbəti,
Az söylə: millət belə, ümmət belə!
Mən fəqət öz əmrimi sahmanlaram,
Xeyrim üçün aləmi viranlaram.
Mən nə cəmaət, nə vətən anlaram,
Yansa Vətən, batsa cəmaət belə.
Özlərini Sabirin şeirlərində və "Molla Nəsrəddin" simasında görənlər eyiblərini düzəltmək əvəzinə dəfələrlə jurnalın redaksiyasına hücumlar edirdilər. "Molla Nəsrəddin" də Sabirin misralarını ucada tutaraq əsas məqsədə doğru gedirdi; "Yoxsa bu ayinədə əyri görürsən özünü", – deyərək xalqını, millətini yeniləşməyə, nöqsanlarını anlamağa, əsl vətəndaş olmağa səsləyirdi.
"Molla Nəsrəddin" jurnalı bu gün azərbaycançılığın təbliğində örnək olası tarixi abidəmiz hesab olunur. Çünki hələ əsrin əvvəlində bütövlük, ideya birliyi, milli həmrəylik prinsiplərinə xidmət edən mollanəsrəddinçilər – Ordubadi, Qəmküsar, C.Məmmədquluzadə və bu əqidənin onlarla digər daşıyıcıları 1905-11-ci il milli azadlıq hərəkatlarına qoşularaq ümumazərbaycan mənafeyinə xidmət edirdilər. Onlar çar Rusiyasının Qafqaz Azərbaycanına etdiyini elə İranın Cənubi Azərbaycana etdikləri ilə eyniləşdirərək bütün Azərbaycan ziyalılarını həmrəylik göstərməyə çağırırdılar. 1905-ci il Əsgəran hadisələri, erməni-müsəlman münasibətləri mollanəsrəddinçiləri düşündürürdü. Bütün bu ictimai proseslərdən yazan mollanəsrəddinçilər tarixdə örnək olası nəsihətlər və ideyalar sisteminin müəllifləri kimi yaşayacaqlar. Bu jurnal bizləri öz içimizdəcə bizə hər məsələdə meydan oxuyan erməniyə baxıb təpərli olmağa çağırırdı. "Erməni qiraətxanası", başqa bir adı "Müsəlman qiraətxanası" olan əsəri oxuyarkən psixoloji sarsıntı keçirməyə bilmirsən. Müsəlman qiraətxanası bomboşdur. Oxunulası nə varsa, üzərində siçanlar gəzişir. Erməni qiraətxanasında isə boş yer belə yoxdur. Fərqi yoxdur, oxumağa yığışıblar, ya başqa məsələ üçün. Ən azı, bir yerdədirlər. Onların fikir, ideya birliyində həmrəylik görürük. Digər tərəfdən, maarifi yüksək, ideya, əqidəcə birliyə malik millət isə çox şeylərə qadirdir. Bir vaxtlar Bakıda gördüyümüz erməni kilsəsinə ibadət adı ilə yığışaraq Bakının özündəcə Azərbaycan xalqının qətliamına planlar hazırlayan erməni xalqının təcrübəsindən ibrət dərsi götürmək, ehtiyat tədbirlərini unutmamaq baxımından bu əsər həmişə bizim üçün aktual olaraq qalacaq.
Digər bir əsərdə Bakı şəhərində erməni uşaqları partalarda əyləşərək dərs keçdikləri halda, müsəlman uşaqlarına "belə yaramaz” deyərək, palazda oturdub, dizinin üstündə yazı yazdıranlara "afərin”, "bax belə” deyən "Molla Nəsrəddin" xalqa acı-acı ağlayır. M.Cəlil bizə tarixin bütün səhifələrində erməni-müsəlman münasibətlərində ayıq olmağı, əldən çomağı yerə qoymamağı tövsiyə edirdi. İrəvan şəhərində yaşayan müsəlmanların ermənilərlə münasibəti onu həmişə düşündürürdü. Dərc olunan nömrələrin birində milli Azərbaycan ornamentli taxtın və mütəkkənin üstündə əyləşən, üz-gözündən harınlıq tökülən erməni hiyləgərcəsinə baxaraq deyir: "Məndən olsa, bu Ağayevi İrəvana qoymarıq, rəiyyəti xarab edir". Öz milli taxtımızda – torpağımızda yer verib əyləşdirdiyimiz erməni açıqfikirli ziyalımızın İrəvana getməsinə etiraz edir. Beləcə, orada daha çox yerləşməməyimizdən, üstünlüyün erməni tərəfində olduğundan sahib çıxa bilmədiyimiz bir torpağın itiriləcəyinə həyəcan təbilini "Molla Nəsrəddin" hələ o vaxt çalırdı.
"Molla Nəsrəddin" beynəlxalq məsələlərə çox aydın və iti nəzər salaraq dünya meydanında Azərbaycanın tarixi rolunu yüksək qiymətləndirir, beynəlxalq münasibətlərdə onun yerini uzaqgörənliklə görürdü; "Bakı ən azı nefti ilə Qərbin göz dikdiyi ölkə olaraq qalacaq”, – deyirdi. "Molla Nəsrəddin" pul-mal tökərək avropalaşma, qərbləşmə siyasəti və ya "İslamın hamisi" siyasəti yeridən Qərbin aludəsi olmamağa çağırırdı. "Şərqin qaranlığını dağıdaq və yerində Avropa mədəniyyəti quraq” , – deyənlərə bütün dünyada özünün əxlaqi-mənəvi dəyərləri ilə ucada dayanan Şərq mədəniyyətini öyrənməyə, Azərbaycan cəmiyyətini mədəni təcavüzə məruz qalmamağa çağırırdı; özünəməxsus müdrikliklə həmvətənlərini ayıldırdı. "Sən (Qərbi nəzərdə tuturdu) sabah Misiri, Hindi, Ərəbistanı, Afrikanı qarışdırarsan, özün üçün mənfəət apararsan, amma mən sənə cürətlə deyirəm: sən qəflət yuxusundasan. O səbəbdən ki, Sədi deyibdi: "Bir meşəni sən xali hesab etmə. Çünki orada şayəd pələng yatmış ola. Sən indi onları yuxudan oyadırsan".
"Molla Nəsrəddin" həmişə vətəninə, xalqına əmin-amanlıq arzulayaraq "dünyada sülh və asayişdən gözəl heç nə yoxdur” deyirdi. Bu jurnal xalqın, vətənin beynəlxalq təcavüzdən qorunması üçün güclü dövlətin, kəsərli, uzaqgörən dövlət rəhbərinin, həmrəy, bütöv əqidəli sivil bir xalqın arzusuyla fəaliyyət göstərirdi. Bu gün Azərbaycan "Molla Nəsrəddin"in, M.Cəlilin ideyalarının ucalığında duran müstəqil dövlətdir. Həmçinin dünyanın bir sıra beynəlxalq təşkilatlarının üzvü kimi tribunalarda sözünü deyə bilir; "Türkləşmək, islamlaşmaq, müasirləşmək” ideyasını qoruyaraq dünyanın elmi-texniki, mədəni tərəqqisinə qoşulub.
M.Cəlil "Molla Nəsrəddin" jurnalının 12 avqust 1907-ci il nəşrində dərc olunan "Layiheyi-sülhü ümumi məclisində" satirik məqaləsində yazır: "Dünya xalqlarının bir sıra dövlətlərinin yığışdığı beynəlxalq məclisdə hər dövlət əsas ideyanı unudaraq özünün ümumdövlət mənafeyindən çıxış edir. Öz mənfəətini ortaya qoyur:
Amerika vəkili:
– Ağalar, mən təklif edirəm buyurasınız: dava vaxtı balonlarla od yağdırmağa ixtiyarımız olsun, ya yox.
Belçika vəkili:
– Mən xahiş edirəm, dava gəmisi saxlamağa hər dövlət üçün ümumi hədd qoyulsun. Almaniya, Amerika, Anqliya, Fransa qüvveyi-bəhriyyatını artırır.
Osmanlı vəkili:
– Parisdə və Misirdə türkcə və ərəbcə çıxan qəzetlər hey yazır ki, bizim davaya yararlı gəmimiz yoxdur.
İran vəkili:
– Hamınız burada ikən sizdən xahiş edirik, bizim məmləkətdə olan səfirlərinizə deyin ki, bizimlə görüşəndə əlcəklərini çıxarmasınlar...”
Bu ibrətamiz satirik məqaləsində Azərbaycan diplomatiyasına həmişə ayıq-sayıq olmaq tövsiyəsini edən "Molla Nəsrəddin" sanki xalqımızın düşdüyü bugünkü günü böyük uzaqgörənliklə duyurdu. Bu gün xalq itirdiyi torpaqların Minsk qrupu, Avropa Şurası tərəfindən sülhlə qaytarılmasına ümid bəsləsə də, gün-gündən uzanan həll məsələsində hər dövlət özünə sərf edən aspektdən çıxış edir. Uduzan, itirən isə Azərbaycandır. Beləcə, adi məişət mövzusunun tərbiyəvi həllindən başlayaraq bütün həyatımızın, Azərbaycan dövlətinin beynəlxalq münasibətlərinin həllinə sadə, müdrik Molla nəzəri ilə "Molla Nəsrəddin" minlərlə nəsihət verdi. "Molla Nəsrəddin" XX əsrin əvvəlində söz demədi, tarix yaratdı; Azərbaycan xalqı üçün həmişə öyrənilməsi vacib olan dünənin, bu günün, sabahın tarixini yaratdı. Xalqının, millətinin və dövlətinin, dilinin və dininin – bütövlükdə Azərbaycanın abidəsini ucaltdı.
