Azərbaycanda kredit faizlərinin yüksək olma səbəbləri - TƏHLİL
16:25 / 07.02.2020
2163
Məlum olduğu kimi, bank sistemi iqtisadiyyat və maliyyə sisteminin formalaşmasında və
tənzim edilməsində mühüm rol oynayır. Müasir dövrdə isə bankların rolu daha da
artaraq, iqtisadiyyatın aparıcı sütunlarından birini təşkil edir.
Son illərdə ölkə bank sisteminin möhkəmləndirilməsi və sağlamlaşdırılması
istiqamətində Azərbaycan Mərkəzi Bankı (AMB) tərəfindən aparılan islahatlar öz müsbət
təsirini göstərməkdədir. Bu tədbirlər bank sisteminin kapitallaşmasının
möhkəmlənməsinə, kredit portfelinin sağlamlaşmasına, likvidliyin yüksəlməsinə,
sistemyaradıcı bankların sayının artmasına və bir çox problemli - ölkə iqtisadiyyatında
rolu olmayan bankların ləğvinə şərait yaratmışdır. Lakin, qeyd edilən müsbət
dəyişikliklərlə yanaşı, ölkənin bank sistemi qarşısında bir çox vəzifələr durmaqdadır.
Hazırda, ən prioritet məsələlərdən biri, kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin aşağı
salınmasıdır. Sir deyil ki, işgüzar mühitin yaxşılaşdırılmasını və qeyri neft sektorun
davamlı inkişafını təmin edən vacib amillərdən biri təsərrüfat subyektlərinin və əhalinin
sərfəli şərtlərlə kreditləşdirilməsidir. Hətta bir neçə gün əvvəl prezident İlham Əliyev də
bankların məsuliyyətsizliyinə görə sərt xəbərdarlıq etmişdi:
"Bütövlükdə özəl banklar iqtisadi inkişafımıza təkan verməlidir. Onların işi ancaq oturub
pul qazanmaq olmamalıdır. Dövlət onlara fəaliyyət göstərmək üçün imkan yaradıb,
lisenziya verib. Əgər o banklarda hansısa problemlər olarsa, bu lisenziya ləğv ediləcək.
Ona görə məsuliyyətli yanaşmalıdırlar. Onlar biznes-kreditlərə üstünlük verməlidirlər.”
Mövzu ilə bağlı İqtisadiyyat.az saytına məlumat verən Maliyyə və investisiya üzrə
ekspert Rəşad Hacıyev bildirib ki, 2019-cu ilin 3-cü rübünün nəticələrinə görə
(Azərbaycan Banklar Assosiasiyası (ABA) saytından əldə olunmuş məlumata əsasən)
ölkənin bank sisteminin məcmü aktivləri 31.3 milyard manat, kredit portfeli 13.3 milyard
manat, depozit portfeli 20.4 milyard və xalis mənfəəti 580 milyon manat olub. Qeyd
edilən dövrə, ölkə üzrə bütün bank aktivlərinin 67%-i, depozitlərinin 70.5%-i və xalis
mənfəətinin 88%-i 5 bankın payına düşür. Belə ki, ölkədə 30 kommersiya bankı
fəaliyyət göstərdiyi halda, bank sisteminin mühüm bir hissəsi ən iri 5 – 7 sistemyaradıcı
bankda cəmləşib.
Son illərdə, bank kreditləri üzrə faizlər müəyyən dərəcədə aşağı ensə də, onlar hələ də
yüksək hədlərdədir. Kreditlər üzrə faizləri formalaşdıran əsas faktorlar Mərkəzi Bankın
uçot faiz dərəcəsi, inflyasiya, depozitlər üzrə cəlbetmə faizi, banklarda likvidlilik
səviyyəsi və kreditlər üzrə faiz marjasıdır. Hər bir faktora ayrı-ayrılıqda nəzər salaraq,
kredit faizlərinin yüksək olma səbəblərini araşdıraq:
Azərbaycan Mərkəzi Bankının uçot faiz dərəcəsi hal-hazırda 7.25% təşkil edir
(Rusiya: 6.25%, Kazaxstan: 9.25%). Məlumdur ki, uçot faiz dərəcəsi
makroiqtisadi vəziyyəti və inflyasiya perspektivlərini nəzərə alaraq, müəyyən
edilir. Belə ki, inflyasiya və inkişaf templəri yüksək olduqda uçot faiz dərəcəsi
yüksəldilir və inkişaf templəri zəiflədikdə, iqtisadiyyatı stimullaşdırmaq məqsədilə,
uçot dərəcəsi aşağı salınır. Dünya Bankının məlumatına əsasən, 2019-cu ildə
Azərbaycanda ÜDM-un və inflyasiyanın artımı 2.8% və 2.8% müvafiq olaraq
təşkil edib. 2020-ci il üçün bu rəqəmlər 2.3% və 3.2% həddində proqnozlaşdırılır.
2019-cu ilin nəticələrinə görə Rusiya və Kazaxstanda ÜDM-nun artımı 1.3% və
4.5%, inflyasiya isə 4% və 5.4%-dir. Bu baxımdan, ölkəmizin hazırki və
gözlənilən iqtisadi inkişaf və inflyasiya templərini nəzərə alaraq, 7.25% həddində
müəyyən olunmuş uçot faiz dərəcəsinin aşağı salınmasına ehtiyac duyulur.
Çünki, AMB-nin uçot dərəcəsi bank sistemində maliyyə resurslarına görə faiz
dərəcələrinin formalaşmasında mühüm rol oynayaraq, kredit resurslarının
dəyərinə birbaşa təsir edir. Məsələn, ABŞ-ın Federal Rezerv Bankı inflyasiyanın
2.1% təşkil etdiyi mühitdə, iqtisadiyyatı canlandırmaq məqsədilə, uçot faiz
dərəcəsini tək 2019-cu ildə 3 dəfə azaldaraq, 1.5 – 1.75%-ə çatdırıb. Şübhəsiz ki,
Azərbaycan və ABŞ iqtisadiyyatları müqaisəedilməzdir, lakin, Federal Rezerv
Bankı ölkə iqtisadiyyatını stimullaşdırmaq məqsədilə misilsiz tədbirlərə əl ataraq,
hətta uçot dərəcəsini inflyasiya həddindən də aşağı salıb.
AMB-ın saytından əldə olunan məlumatlara əsasən depozitlər üzrə milli və xarici
valyutalarda orta faiz dərəcələri 9.27% və 1.84%, kreditlər üzrə isə orta faiz
dərəcələri 13.92% və 5.90% təşkil edir. Belə ki, milli valyutada verilən kreditlər
üzrə faiz marjası 4.65% (13.92 – 9.27), xarici valyutada isə 4.06% (5.90 – 1.84)
həddində müəyyən olunub. Rəqəmlər göstərir ki, bankların kredit faiz marjası
sağlam hədlərdədir və onun azaldılması bank sisteminin gəlirliyinə və
səmərəliliyinə mənfi təsir göstərəcək. Şübhəsiz ki, girovsuz və yüksək riskli
kreditlər üzrə faiz marjası daha yüksək səviyyədə müəyyən olunur, lakin belə
kreditlərin payı bütün bank sistemi üzrə kiçik olduğundan, yekun nəticələrə
əhəmiyyətli təsir göstərmir. Bununla da, rəqəmlərə istinad etdikdə, banklarda faiz
marjasının adekvat həddlərdə olması qənaətinə gəlmək olur.
Bank sisteminin likvidlilik vəziyyətinə nəzər saldıqda, onun qənaətbaxş həddə
olduğu görünür. Ölkə bank sisteminin 20.4 milyard manat depozitlərinə qarşı
banklar cəmi 13.3 milyard manat kredit ayırıb (3-cü rüb, 2019-cu il, ABA
məlumatına əsasən). Kredit portfelinin depozitlərə olan nisbəti ölkə bank sistemi
üzrə cəmi 66% təşkil edir. Dünya praktikasına əsasən bu nisbətin 80 – 90%
həddində olması tövsiyyə olunur. Bu nisbət nə qədər aşağı olarsa, bankın gəlirliyi
də o qədər aşağı olur. Hətta ayrı-ayrı bankların balansını nəzərdən keçirdikdə,
onların əslində yüksək likvidlilikdən əziyyət çəkdiyi görünür.Yəni ki, maliyyə
resurslarının hansısa bir qıtlığı müşəhidə olunmur.
Eyni zamanda, qeyd etmək lazımdır ki, bəzi banklar qısa zaman ərzində daha
çox gəlir əldə etmək məqsədilə ayrı-ayrı hallarda yüksək faiz marjası ilə
kreditləşmə aparır, lakin, belə bir yanaşma uzun müddətdə heç bir müsbət
nəticəyə gətirib çıxarmır. Əksinə problemli kreditlərin sürətlə artmasına səbəb
olaraq, bankın balans göstəricilərini pisləşdirir. Eyni zamanda, biznesə və əhaliyə
mənfi təsir göstərərək xoşagəlməz hallara səbəb olur. Belə halların baş
verməsini tam istisna etmək mümkün olmasa da, onlar requlyator tərəfindən
daimi izlənməli və tənzimdə saxlanmalıdır.
Yuxarıdakı faktorları nəzərdən keçirdikdən sonra, belə bir qənaətə gəlmək olar ki,
ölkədə kredit resurslarının bahalı olmasının əsas səbəbləri banklarda depozitlər üzrə
faizlərin və mövcud uçot dərəcəsinin yüksək olmasıdır. Məlumdur ki, banklar daxili
bazarda maliyyə resursları üzrə rəqabət aparmaq məqsədilə müştərilərə yüksək faizlər
təklif edirlər, lakin, belə bir yanaşma nəticədə kredit resurslarının bahalaşmasına səbəb
olur. İnflyasiyanın 2 – 2.5% təşkil etdiyi halda, bankların depozitlərə görə illik 8 – 10%
ödəməsi real bazar şəraitinə ümumiyyətlə uyğun deyildir. Beləliklə, faiz dərəcələrinin
yüksək həddlərdə formalaşmasına görə məsuliyyətin böyük bir hissəsi ölkənin
sistemyaradıcı bankların üzərinə düşür. Mövcud makroiqtisadi mühitdə, milli valyutada
depozitlər üzrə orta faiz dərəcəsi hazırki 9.27%-dən 5 – 5.25%-ə, Mərkəzi Bankın uçot
faiz dərəcəsi isə 4 – 4.25%-ə qədər endirilə bilər. Şühbəsiz ki, AMB-nin dəstəyi ilə
depozitlər üzrə faiz dərəcələrinin endirilməsində aparıcı rol ölkənin sistemyaradıcı
bankların üzərinə düşəcəkdir. Maliyyə resurslarına görə faizlərin enməsi, kreditlər üzrə
orta faiz dərəcələrini 9 - 10%-ə qədər ucuzlaşdırmaq imkanını yaradacaqdır. Kreditlər
üzrə faiz dərəcələrinin aşağı düşməsi, kredit portfelinin bütün bank sistemi üzrə daha da
sağlamlaşmasına və mümkün zərərlərin ödənilməsi üçün ayrılan ehtiyatların
azalmasına şərait yaradacaq. Belə olduğu halda, bankların faiz marjası və gəlirliyi
artaraq, kredit faizlərin perspektivdə daha da aşağı həddlərə endirilməsinə imkan
verəcəkdir.
Depozitlər üzrə faiz dərəcələrinin enməsi, investorların alternativ investisiya alətlərinə
marağını artıraraq, ölkənin qiymətli kağızlar bazarının inkişafına təkan verəcəkdir.
Şübhəsiz ki, mövcud mühitdə, investorun qiymətli kağızlar bazarında həmin gəliri əldə
etmək üçün əlavə risk götürmək marağı heç bir zaman olmayacaq. Kapital bazarlarının
dərinləşdirilməsi, ölkədə biznes mühitinin inkişafına və rəqabətin artmasına şərait
yaradaraq, maliyyə resurslarının tədricən uçuzlaşmasına müsbət təsir göstərəcəkdir.
Əlavə məlumatlar üçün bu linkə daxil ola bilərsiniz: www.rmcapitalanalytics.com
